ميرجعفر پيشه‏ورى از مهاجرت باكو تا انتشار حقيقت

سید جعفر پیشه وری - موسس حکومت ملی آذربایجان
خدمات حکومت ملی آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه وری گويای جايگاه والای اين حکومت در تاريخ نوين آذربايجان است. اصلاحات ارضی و تقسيم زمینها در بین کشاورزان، برابری حقوق زنان با مردان، خدمات عظيم اجتماعی، تاسيس مدارس و استفاده از زبان ترکی به عنوان زبان رسمی آذربايجان، تاسيس دانشگاه تبریز، تاسيس راديو تبريز و دهها خدمات ديگر که در طول مدت يکساله حکومت ملی به انجام رسید برای هميشه الهام بخش مبارزات مردم آذربایجان وترکان ايران خواهد بود.


سيدجعفر جوادزاده كه بعدها به پيشه‏ورى معروف شد، در حدود سال 1272 خورشيدى / 1893 ميلادى در سيدلر زيوه‏سى (زاويه سادات) يكى از روستاهاى خلخال آذربايجان به دنيا آمد. در 12 سالگى همراه با خانواده‏اش، همانند هزاران خانواده دستخوش تنگناهاى گوناگون اقتصادى و اجتماعى به آن سوى ارس مهاجرت كرد و در باكو رحل اقامت افكند. وى كه آموزش خواندن و نوشتن را در زادگاه خود شروع كرده بود، ضمن فراشى در مدرسه روستاى بلبله واقع در شبه جزيره آبشرون، به تحصيل خود نيز ادامه داد. پس از آن هم در روستاى خيردالانِ همان‏جا مدرسه‏اى باز كرده، مشغول تدريس شد. بعد از مدتى وارد دارالمعلمين باكو شده، پس از به پايان رساندن دوره آن‏جا، در مدرسه اتحاد ايرانيان باكو، كه در سال 1907 به ابتكار حزب اجتماعيون عاميون ايران (مجاهد) تأسيس گرديده بود، به تدريس زبان‏هاى فارسى و تركى و شرعيات پرداخت. او در ياد كرد اين مرحله از زندگى خود چنين نوشته است:
«عشق تحصيل، عشق كتاب خواندن مرا وادار كرد تا 20 سالگى تمام اوقات بى‏كارى خود را در كتاب‏خانه‏ها به سر ببرم. بيشتر از هر موضوعى به كتب تاريخ و ادبيات و فلسفه علاقه داشتم. در اين ميان جنگ بين‏المللى و پشت سر آن انقلاب كبير روسيه سر رسيد. اقيانوس نهضت اجتماعى مرا هم مانند ساير جوانان معاصر از جاى خود تكان داده، به ميدان مبارزه سياسى انداخت. اول از مقاله‏نويسى شروع كردم و سپس وارد خدمت [تشكيلاتى ] شدم.«(1)
اگرچه نخستين مقاله‏اش گويا اندكى پس از درگرفتن انقلاب فوريه 1917 در روزنامه آچيق‏سؤز، ارگان حزب مساوات به سردبيرى محمدامين رسول‏زاده به چاپ رسيده، ولى نويسندگى را به طور جدى با چاپ مقالاتى در روزنامه «آذربايجان جزو لاينفك ايران» آغاز كرده است.
روزنامه مذكور ارگان شاخه باكوى حزب دموكرات ايران بود. اساس اين سازمان گويا در حدود سال‏هاى نخستين جنگ جهانى اول ريخته شده بود؛ يعنى زمانى كه محمدعلى تربيت مديريت مدرسه اتحاد ايرانيان را به عهده داشت. وى با همكارى ميرزا محمودخان پرورش و ميرزا عبدالله عبدالله‏زاده و چند نفر ديگر شالوده اين تشكيلات را بنيان نهاد؛ اما آن سازمان تنها پس از انقلاب فوريه و از هم پاشيدن تزاريسم بود كه توانست ابراز وجود كند. سلام‏الله جاويد نام عده‏اى از اعضاى شناخته شده آن را كه ميرجعفر جوادزاده نيز يكى از آن‏ها بوده، در خاطرات خود آورده است.(2) اين سازمان كه به نظرى داراى نظام و انتظام تشكيلاتى چندان منسجمى هم نبوده،(3) بيش‏تر با كميته آذربايجان حزب دموكرات به رهبرى شيخ محمد خيابانى ارتباط داشته است تا مركز (تهران).
روزنامه مورد بحث كه اضافه شدن عبارت «جزو لاينفك ايران» به آذربايجان مفهوم خاصى به آن مى‏داد، تأكيدى بود بر مهر و علاقه ايرانيان خارج از كشور به ايران. سلام‏الله جاويد مى‏نويسد:
«در آن تاريخ، سال 1919، حزب مساوات، دولت ‏آذربايجان چشم‏ طمع به‏آذربايجان ايران دوخته بود و در اين راستا تبليغ مى‏كرد. ايرانى‏ها هم با اين كار مخالفت مى‏كردند.»(4)
ناگفته نماند كه در زمان انتشار روزنامه آذربايجان جزو لاينفك ايران [از 27 ربيع‏الثانى 10 / 1336 فوريه 21 /1918 بهمن 1296 تا 16 جمادى‏الثانى 29 /1336 مارس 8 / 1918 فروردين 1297] هنوز حزب مساوات به قدرت نرسيده و موجوديت جمهورى آذربايجان نيز كه در 28 مه 1918 اعلام گرديد، شكل نگرفته بود. احتمالاً آنچه در آن ايام موجبات نگرانى و واكنش ايرانى‏هاى ساكن باكو و حومه آن را، كه در آن تاريخ دست كم 50 هزار نفر برآورد شده‏اند، فراهم آورده بود، طرح موضوع استقلال آذربايجان ايران، به مناسبت نفوذ روزافزون حزب دموكرات به رهبرى خيابانى بوده است. به اين حقيقت در مقاله‏اى تحت عنوان «آذربايجان» كه در شماره 3[ 2 جمادى‏الاول 15 /1336 فوريه 1918 ] «آذربايجان جزو لاينفك ايران» درج گرديده، اشارت رفته است.
در مقاله مذكور، كه به قلم ف. على قلى زاده از ايرانيان عشق‏آباد و مدير روزنامه مورد بحث - نوشته شده، پس از بحثى در باره عواقب و عوارض فوق‏العاده جنگ جهانى اول، كه يكى از آن‏ها هم سرنگونى هيكل مدهشه استبداد روسيه بود و خود نتايج مهمه ديگرى چون اعلان خودمختارى و استقلال بعضى از سرزمين‏هاى تحت استيلاى رژيم تزارى را به دنبال آورد، چنين آمده است:
«چنان كه معلوم است، از آن جايى كه بخشى از قفقاز از آذربايجان مجزا گرديده، فرقه مقتدرى از مسلمانان قفقاز تشكيل يافته، با آرزوى "مختاريت آذربايجان" به فعاليت پرداخته است. اين "مختاريت آذربايجان" هم بنا به افادات نويسنده آچيق سؤز [محمدامين رسول‏زاده] باعث سوءتفاهم شده، در قفقاز و آذربايجان هياهوى بزرگى برانگيخت. چنان كه خوانندگان محترم مى‏دانند، چندى پيش در روزنامه تفليسسكى ليستوق جمله‏اى درج گرديده بود كه گويا در تبريز، مركز آذربايجان، حزبى پيدا شده كه هدف عمده‏اش عبارت است از جدا كردن آذربايجان از ايران و تشكيل ديركتوريايى [هيئت مديره‏اى ] به منظور اداره جداگانه آن جا و الخ...(5)
همان جمله هم در پاره‏اى از روزنامه‏هاى ترك زبان قفقاز اقتباساً درج گرديده است. چنين انتشاراتى باعث تشويق و هيجان شديد ايرانيان، خصوصاً آذربايجانيان منتسب به حزب دموكرات ايران شده، ايرانيان ساكن باكو و نقاط ديگر قفقاز با مراجعت‏نامه‏هاى پرحرارتى خواستار توضيحاتى در اين خصوص از حزب دموكرات شده‏اند. از اظهارات رابط كميته باكوى حزب چنين فهميده مى‏شود كه ضمن دعوت مراجعه‏كنندگان به سكوت و آرامش، در اين خصوص از كميته آذربايجان حزب توضيح خواسته شده است.
اينك جواب خصوصى دريافتى كميته باكو...
جواب كميته آذربايجان
در پاسخ نامه‏تان بايد بنويسيم كه اين احوالات چنان كه در روزنامه‏هاى قفقاز نيز ملاحظه مى‏شود، اقدامات آذربايجانى‏ها (اشاره است به مطالب مندرج در نامه) سبب تأويلات و تفسيراتى در مملكت شده است. از طرح مسئله واهى مورد اشاره در روزنامه تفليسسكى ليستوق و تكرار آن در آچيق سؤز چنين فهميده مى‏شود كه اقدامات وطن‏پرستانه آذربايجانى‏ها به غلط به افتادن آن‏ها به خيال مختاريت و تجزيه آذربايجان تعبير كرده مى‏شود و قيام بر ضد [دولت] تهران به تشكيل حكومت خودمختار و استقلال آذربايجان حمل مى‏گردد!....

اين اخبار به كلى مغاير حقيقت بوده و چنين تفسيراتى حائز پاره‏اى مضامين سياسى است. كميته ايالتى نمى‏تواند چنين شايعاتى را لاقيدانه تلقى نمايد. به هم مسلكان محترم اكيداً اخطار مى‏شود كه بايد چشم و گوش خود را باز كرده، متوجه و مواظب چنين شايعات پوچ و بى‏معنى بشوند و از جريان بيگانگان بيمى به دل راه ندهند. در كنفرانس ايالتى فرقه به آوازى بلند و طنين‏انداز در جهان اعلام كردند كه "آذربايجان جزو لاينفك ايران است، آذربايجان عضو مهم خانواده ايران است..."
منتهاى آمال آذربايجانى‏ها احداث ايرانى است آزاد، مستقل، متحد و مقتدر. تشكيلات حزب دموكرات هيچ‏گاه از آمال مليه خود غفلت نكرده، به تأثير اجراى جريان‏هاى مخالف در مملكت ميدان نخواهد داد. هيجان تبريز ناشى از اقدامات شايان تنقيد صادر شده از تهران و روياروى آن است . والا، تا دنيا دنياست پرچم شير و خورشيد نشان در آذربايجان در اهتزاز خواهد بود. البته كه احساسات آذربايجانى‏ها و نظريات آن‏ها را در روزنامه تجدد مشروحاً ملاحظه خواهيد فرمود!
كميته ايالتى آذربايجان فرقه دموكرات ايران
مكتوب نمره 19 ،77 قوس 1336

اكنون از شرح مندرجات روزنامه تجدد، كه ديگر زمانش گذشته، صرف‏نظر كرده، شمه‏اى از نظريات خودمان را بيان كنيم:
ما كه خود آذربايجانى هستيم و مى‏دانيم كه علاقه و ارتباط سياسيه آذربايجان به ايران و روحيه‏اش به چه درجه‏ايست و از تاريخ حيات آن به نحو شايسته‏اى آگاهى داريم، مى‏دانستيم كه چنين انتشاراتى تنها از طرف بعضى خوش‏خيالان بى‏عقل و يا فتنه‏انگيزان ظاهر گرديده است...
آذربايجان روح ايران است، همان‏طور كه بدن بى‏روح نمى‏تواند زنده بماند، از روح بدون بدن نيز كارى ساخته نيست. آذربايجان دست راست ايران است. بدن بدون دست با آن كه به حالتى ناقص مى‏تواند زندگى نمايد، ولى دست بدون بدن نابود مى‏گردد. خلاصه، مفتن‏هاى خوش‏خيال گرفتار افكار فاسده بايد بدانند كه فريفتن آذربايجانى و آلت دست كردن او و محو و لگدكوب نمودن حيثيت تاريخيه و شرف ملى‏اش چندان هم سهل و ساده نيست ...
آذربايجانى ملت نجيبه‏اى است خوش‏خلق، مهمان دوست و پرمرحمت كه بر هر كسى اظهار دوستى مى‏كند، ليكن وقتى مسئله تابعيت به ميان مى‏آيد همچنان كه روزنامه تجدد گفته، آن كارى كه از آذركده‏هاى قديمى آذربادگان ساخته مى‏شد، امروز دريغ است كه از جوامع و مجامع آذربايجانى ساخته نشود. [آتش همان آتش و خاك همان خاك و مرد همان مرد و خون همان خون است كه بود و هست] هر كس بخواهد آن‏ها را از ايران جدا نمايد، به دشمنى هيبتناك در برابر او بدل شده، دست‏يازندگان به چنين اقداماتى را از كرده پشيمان مى‏كنند...»
روزنامه مورد بحث كه نامش برگرفته از يكى از اصلى‏ترين شعارهاى دموكرات‏هاى آذربايجان بود، با كميته ايالتى آذربايجان حزب دموكرات ايران و ارگان آن، تجدد، پيوند تنگاتنگ داشت و گذشته از آن كه مطالبى از تجدد ترجمه و در آن درج مى‏گردد، تجدد نيز گزارش‏هايى در باره «فعاليت‏هاى دموكرات‏هاى بادكوبه» و روزنامه «آذربايجان چاپ بادكوبه» منتشر مى‏كرد.(6) بعضى از اعضا و وابستگان كميته باكوى حزب دموكرات چون عبدالله عبدالله‏زاده فريور، شيخ باقر خرازى و على‏اكبر اسكويى هم كه در نتيجه پيش آمدن حوادث مارس 1918، كه منجر به كشتار هزاران مسلمان به تحريك داشناك‏ها و هم‏دستانشان شد، مجبور به ترك باكو شده بودند، به تبريز آمده، به حزب دموكرات پيوستند و در جنبش خيابانى شركت كردند. عبدالله‏زاده كه پس از آن در تبريز ماندگار شد و به تدريس در مدرسه متوسط محمديه و نويسندگى در تجدد و ... پرداخت،(7) مدير مدرسه اتحاد ايرانيان، رهبر سازمان دموكرات‏هاى ايرانى مقيم باكو و يكى از نويسندگان ارگان آن‏ها بود. رساله «ايران دميريول امتيازاتى» (امتيازات راه‏آهن ايران) يكى از نوشته‏هاى او بود كه به‏طور پاورقى از شماره اول آذربايجان... تا شماره 9 آن به‏چاپ رسيده است.
روزنامه مذكور كه اكثر مقالاتش به زبان تركى آذربايجانى و بعضى از آن‏ها به زبان فارسى بود، خود را «ناشر افكار حزب دموكرات ايران» معرفى كرده، بر آن بود تا «عموم هم‏وطنان خود را با اصول دموكراسى آشنا» نمايد. گردانندگان آن مخصوصاً بر اين نكته تأكيد مى‏ورزيدند كه روزنامه مى‏خواهد «كارگران و كسبه را به اقتضاى عصر معاصر كرده، در ميان آن‏ها به دايره علم و معارف توسعه دهد. [روزنامه] طرفدار فقير كردن ثروتمندان و ضعيف كردن مقتدران نبوده، بلكه بر عكس بر آنست تا به واسطه چاره‏جويى و گشودن راه‏هاى اقتصادى - سياسى - اجتماعى به ثروتمند شدن فقرا و مقتدر شدن ضعفا كمك نمايد و ....»(8)
اگرچه براى ادامه انتشار روزنامه تداركات لازم ديده شده و حتى چاپ‏خانه‏اى به نام نوروز به منظور انتشار آن تأسيس گرديده بود، ولى پيش آمدن حوادث مارس در باكو انتشار آن را از شماره 13 به بعد متوقف كرد. اشاره به سازمان دموكرات‏هاى ايرانى باكو و ارگان آن‏ها به جهت آغاز فعاليت‏هاى سياسى و نويسندگى جوادزاده با آن‏هاست. سلام‏الله جاويد كه در آن دوره در مدرسه اتحاد ايرانيان، كه اغلب اوليا و مربيانش از اعضاى اصلى سازمان مورد بحث بودند، تحصيل مى‏كرده، جوادزاده را نيز، كه از معلمان همان مدرسه بوده، از فعالان همان سازمان و جمعيت معارف ايران، كه براى ترويج معارف به داير كردن كلاس‏هاى شبانه و اجراى نمايش و ... مى‏پرداخت، به شمار آورده، خاطرنشان ساخته است كه وى از بازيگران نمايشى تحت عنوان انتقام حقيقى بوده است.(9)
«ميرجعفر (خلخالى) سيدجوادزاده» پنج مقاله، در شماره‏هاى مختلف آذربايجان جزء لاينفك ايران به شرح زير به چاپ رسانده است:
�«معارفه خدمت لازم‏دير» (براى معارف خدمت لازم است)، ش 21( 1 بهمن 1296).
نويسنده در اين مقاله مى‏گويد كه ملت ايران از سال‏ها پيش رو به انقراض نهاده است و اكثر عوام جامعه در برابر اين مسئله بى‏تفاوت هستند. غالب افراد اقليتى هم كه به چاره‏ جويى درد پرداخته‏اند، به علت بى‏علمى نتيجه مطلوبى به دست نياورده‏اند. آن‏ها غالباً از سر ناآگاهى فريفته اظهارات عوام‏ فريبانه سياستمداران انگليسى شده، اتحاد با انگليس يا روس را عامل سعادتمندى دانسته و به بيراهه رفته‏اند. آن‏هايى هم كه متوجه چاره حقيقى بوده‏اند، به علت جهل عمومى ناگزير از فعاليت مخفى شده، با از خودگذشتگى به هدف رسيده، اداره حكومت را كه نجات وطن بسته به آنست به دست ملت سپردند. ليكن متأسفانه ملت به علت بى‏علمى نتوانست استفاده شايسته‏اى از آزادى ببرد. در اين ميان خائنان منفعت‏طلب مردم را به نيرنگ فريفته، رشته امور را به دست گرفتند و دوستداران و خادمان اصلى وطن و ملت باز ناگزير از فعاليت مخفى شدند و روس و انگليس به دست عوامل داخلى خود صدها فرزند غيور وطن را نابود كردند و بعضى را با تكفير از ميدان به در بردند... اينك انقلاب كبير روسيه فرصت آن را پديد آورده است كه آن نيروى مخفى ديگر بار به تدريج به فعاليت علنى پردازد... آن چه سبب انقراضمان شده، بى‏علمى است. اگر علم و معارف داشتيم مشروطه جوانمان آلت دست خائنان نمى‏شد... بدون علم نمى‏توان زيست ... تا فقرا آگاه نشده‏اند، به حقوقشان همچنان تجاوز خواهد شد... علم شرعاً نيز براى انسان واجب شمرده شده است. اطلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة .... براى زندگى كردن به علم نياز داريم، براى زنده شدن به علم نياز دارم و ...
� «نه وقت دئمك اولاركى ايران ايرانلى‏لاريندى؟« (كى مى‏توان گفت كه ايران از آن ايرانيان است؟(ش 30) 3 بهمن 1296).
در اين مقاله پس از اشاراتى به تأثيرات سوءاستعمار و حكومت استبدادى و نظام خان خانى، تنها راه چاره تشكيل حكومتى مقتدر دانسته مى‏شود. پديد آمدن چنين حكومتى هم تنها در پرتو اتحاد ملت ممكن است. از همين روست كه حزب دموكرات ايران نجات ايران را در تشكيل چنين حكومتى دانسته است. چنين حكومتى در ايران تنها با حكومت مشروطه عامه امكان‏پذير است. اگر ايرانيان خواهان چنين حكومتى هستند، بايد به حزب دموكرات بپيوندند. در اين صورت است كه مى‏توان گفت ايران از آن ايرانيان است.
�«اميد»، ش 7( 5 اسفند 1296).
يك قطعه ادبى است خطاب به فرزندان وطن كه تنها اميد دورافتادگان از وطن به اتحاد و مبارزه آن‏ها بسته است. بى‏وطن نمى‏توان زيست. ملت و مليت تنها با وجود وطن پايدار مى‏ماند.
�«ترقى يولو آرامالى» (بايد راه ترقى جست)، ش 14( 7 اسفند 1296).
در اين مقاله يكى از موانع ترقى ملت ايران، يعنى سنت امتيازات شخصى و طبقاتى مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. به زعم نويسنده همين امتيازات دست و بال ملت را بسته، افراد آن را از ابراز لياقت و خلاقيت بازداشته است. نجات مملكت و از آن جمله حتى اعيان و اشراف در گرو گشودن زنجير اسارت و استبداد از دست رعيت است.
�«انقراضه‏باشلاييريق» (روبه‏انقراض مى‏رويم)، ش21( 9اسفند 1296).
در اين مقاله كه به دنبال انتشار اخبار پيشروى نيروهاى انگليسى به سوى شمال ايران و قفقاز نوشته شده، به سياست استعمارى انگليس در ايران، كه وارد مرحله جديد تجاوز آشكار شده، پرداخته، اولاد وطن، كه در گهواره غفلت با لالايى جهالت به خواب رفته، به بيدارى و مبارزه با دشمن غدار فراخوانده شده‏اند. نويسنده خطاب به افراد ملت و احزاب سياسى و سازمان‏هاى ملى هشدار داده است كه اكنون نه تنها استقلال، بلكه موجوديتمان نيز در خطر نابودى است. اينك زمان ثبوت ادعاها فرارسيده و ميدان تجربه و عمل در پيش روست!
مقاله اخير واپسين مقاله چاپ شده پيشه‏ورى بعدى كه در آن تاريخ نام ميرجعفر (خلخالى) سيد جوادزاده را در زير نوشته‏هايش مى‏گذاشت، در روزنامه آذربايجان ... بود كه دو هفته بعد براى هميشه از انتشار بازماند و كمتيه باكوى حزب دموكرات ايران نيز در همان ايام در كوران كشمكش‏هاى خونين باكو از هم پاشيد.
جوادزاده پس از تعطيل آذربايجان ... و انحلال كميته باكوى حزب دموكرات ايران به تدريج به حزب عدالت كه در اواسط بهار 1296 / مه 1917 در ناحيه نفت‏خيز صابونچى باكو تشكيل گرديده بود، گرايش يافت.
عدالت در حقيقت حزب كارگران ايرانى مشغول كار در باكو و اطرافش بود كه دامنه فعاليتش به زودى به شهرهاى شمالى ايران و آسياى ميانه نيز كشيده شد و بعدها تبديل به حزب كمونيست ايران شد. پيشه‏ورى در واكنش به تشكيل حزبى به نام عدالت به توسط جمال امامى و على دشتى و ابراهيم خواجه نورى - كه استخدام مستشاران آمريكايى و مبارزه با خطر كمونيسم در سرلوحه برنامه‏اش بود و «درگيرى‏هاى متعدد در تهران و شهرستان‏ها ميان اعضا و هواداران حزب عدالت با توده‏اى‏ها، در طول سال‏هاى 1322 الى 1325 خ همواره وجود داشت.»(10) - اقدام به نوشتن سلسله مقالاتى در باره تاريخچه حزب عدالت كرده، آن‏ها را در چند شماره سال اول آژير (1322 خ) به چاپ رساند؛ با اين تذكر كه «حزبى كه مى‏خواهم تاريخچه مختصر آن را به نظر خوانندگان آژير تقديم كنم، غير از حزب عدالت امروزى است. از قرارى كه اساس نامه عدالت امروزى نشان مى‏دهد، اين دو حزب با هم هيچ‏گونه وجه مشتركى ندارند و تصور هم نمى‏رود كه رهبران اين يكى خواسته باشند خود را وارث مؤسسين آن يكى معرفى بكنند...»(11)
اگرچه در اين جا فرصت پرداختن به تاريخچه حزب عدالت نيست، اما اشاره به مناسبات اين حزب با شاخه باكوى حزب دموكرات از بابت روشن كردن مسير زندگى سياسى پيشه‏ورى لازم مى‏نمايد.
از اين دو حزب كميته حزب دموكرات چنان كه گذشت در مدرسه اتحاد ايرانيان مستقر بود، در حالى كه كميته مركزى حزب عدالت، در صابونچى، قلب معادن نفت و مركز كارگران ايرانى تشكيل گرديده بود و جلسات آن معمولاً در مدرسه تمدن ايرانيان آن ناحيه، كه جوادزاده يك چند مدير آن جا بوده، برگزار مى‏شد. سازمان‏هاى دموكرات‏هاى ايرانى باكو به نوشته پيشه‏ورى «صد درصد تابع كميته ايالتى آذربايجان حزب مزبور [دموكرات ايران] بوده، از تبريز مستقيماً دستور مى‏گرفت و از كارهاى خود به آن جا گزارش مى‏داد.»(12) در حالى كه حزب عدالت ضمن داشتن ارتباطهايى با سازمان همت و حزب كمونيست (بلشويك) دست كم در آن دوره حزب مستقلى به شمار مى‏آمد. اين حزب ايرانى، با توجه به كثرت كارگران ايرانى در روسيه و به ويژه قفقاز و اعتقاد به اين كه پيروزى سوسياليسم در روسيه راه‏گشاى آزادى ايران و ايرانى خواهد شد، خواهان شركت فعال اعضا و هواداران خود در انقلاب روسيه بود؛ در حالى كه «دموكرات‏هاى ايرانى مى‏گفتند كه ما هرگز در انقلاب داخلى روسيه و كشمكش‏هاى احزاب و دستجات محلى نبايد مداخله بكنيم. كار ما و وظيفه ما اين است كه نگذاريم حقوق افراد ايرانى پايمال بشود...»( 13)
با وجود اختلافات موجود در بين دموكرات‏ها و عدالتى‏ها، دو تشكيلات در عين حال داراى منافع مشتركى نيز بودند و حتى مذاكراتى هم براى اتحاد در بين آن‏ها جريان داشته است.(14) اما چنان كه گذشت، كميته باكوى حزب دموكرات بر اثر حوادث خونين مارس 1918 از هم پاشيد، در حالى كه حزب عدالت به رغم كشمكش‏ها و رقابت‏هاى جارى در قفقاز و دست به دست شدن‏ها و زير و رو گشتن‏ها پاييد. پيشه‏ورى در رابطه با تركيب و مناسبات دو حزب مورد بحث به نكته‏اى اشاره كرده است كه قابل توجه است:
«افراد حزب دموكرات البته در تحت‏تأثير نهضت انقلابى روسيه نسبت به افراد تشكيلات داخلى آن حزب انقلابى‏تر و تندروتر بوده و در ابراز احساسات ميهن‏پرستى و آزادى‏خواهى از افراد حزب عدالت عقب نمى‏ماندند...»(15)
و در حقيقت جلب و جذب شدن بسيارى از آن‏ها، به ويژه پس از انحلال كميته باكوى حزب دموكرات به حزب عدالت امرى ممكن بود، چنان كه چنين نيز شد و دموكرات‏هايى چون حسين محمودزاده، سيف‏الله ابراهيم‏زاده، حسن ضياء - كه اشعار و مقالاتش در آذربايجان جزو لاينفك ايران به چاپ مى‏رسيد - و ... جوادزاده به عدالت پيوستند. پيشه‏ورى در اشاره به ماجراى سالن بناى باشكوه اسماعيليه(16) - كه اكنون محل ادارى آكادمى جمهورى آذربايجان است - كه خود در محل وقوع حادثه حضور داشته، مى‏نويسد كه «نگارنده آن روز كاملاً بى‏طرف بودم، از روى احساسات عدالتچى‏ها و از روى منطق قونسولگرى را ذى‏حق مى‏دانستم.»(17) اما با توجه به اين حقيقت كه حادثه مورد بحث در روز 29 بهمن 1296 اتفاق افتاده و جوادزاده در مقاله «كى مى‏توان گفت كه ايران از آن ايرانيان است؟» كه در شماره مورخ 30 بهمن آذربايجان جزو لاينفك ايران، يعنى يك روز پس از وقوع حادثه درج گرديده، ايرانيان را به پيوستن به حزب دموكرات دعوت كرده، قبول ادعاى وى مبنى بر بى‏طرفى در آن روز دشوار مى‏نمايد؛ اگرچه احتمال گرايش تدريجى او به حزب عدالت را نيز بايد در نظر داشت. در هر حال واقعيت اين است كه جوادزاده احتمالاً در سال 1298 خ به حزب عدالت پيوسته و در كنفرانس عمومى حزب كه در اواسط سال 1298 / 1919 برگزار شده، به عضويت كميته مركزى آن برگزيده شده(18) و از شماره 21( 23 اكتبر 28 /1919 مهرماه 1298) روزنامه حريت، ارگان حزب عدالت، كه از تاريخ 10 ژوئن 20 /1919 خرداد 1298 به انتشار آغازيد، تا شماره 73، واپسين شماره آن، كه در 24 مه 3 / 1920 خرداد 1299 منتشر گرديد، سردبيرى آن را به عهده داشته است.
وى در همين دوره در حريت و روزنامه‏هاى ديگر كمونيستى چون آذربايجان فقراسى (تنگ‏دستان آذربايجان)، يولداش (رفيق)، كومونيست، آذربايجان موقت حربى انقلاب كوميته‏سينين اخبارى (اخبار كميته انقلاب جنگى موقت آذربايجان) و مجله مشعل و ... ده‏ها مقاله به چاپ رسانده است. البته او مقاله ‏نويسى در روزنامه حريت را از پيش از عهده‏دار شدن سردبيرى آن و از شماره‏هاى اوليه آن شروع كرده بود. ضمناً گذشته از مقالات جدى، بعضى طنزهاى سياسى نيز به ويژه در حريت با امضاى عجول، كه در حقيقت نيز بعدها از آن استفاده كرد، به چاپ رسانده است.
مقالات مذكور، كه غالباً به مناسبت موضوعات روز قلمى گرديده‏اند، به طوركلى به دو دسته قابل تقسيم هستند: مقالات مربوط به ايران و مقالات مربوط به انقلاب و دولت نوظهور شوروى. موضوع اصلى و برگردان غالب مقالات انقلاب است. او كه در آذربايجان جزو لاينفك ايران نجات ايران را بسته به تشكيل دولت مقتدر و تشكيل چنان دولتى را در گرو اجراى اصول اساسى حكومت مشروطه عامه مى‏دانست، اينك مى‏نوشت كه «مشروطه و قانون اساسى فعلى به صورتى پوشيده چيزى جز برآورد كننده آرزوهاى» مشتى ملاك و خوانين نيست. از همين روى است كه ما دهقانان و كارگران را به سرنگون كردن اين مشروطه پوسيده و تشكيل جمهوريت شورايى به جاى آن دعوت مى‏كنيم.»(19) او در مخالفت با آن‏هايى كه وقوع انقلاب را در ايران آن زمان ناممكن مى‏دانستند، طغيان امثال اميرعشاير و اسماعيل آقا (سميتكو) و بعضى شورش‏هاى خودجوش هر از گاهى در نقاط مختلف ايران را نشانه‏هايى از تشديد نارضايى عمومى و مقدمه درگيرى انقلاب دانسته، اظهار مى‏داشت كه «ايران آبستن يك انقلاب است، آن هم انقلاب پرولترى!»(20) و «انديشه انقلاب در ايران بيدار شده، زحمتكشان ايران حقوق خود را فهميده‏اند. آن‏ها ضمن شركت در انقلاب دنيا به فكر اجراى اصول اشتراكيت (كمونيسم) در ايران هستند. ما به پيروزى آن‏ها ايمان داريم ... ديگر بشريت از حيات و گذران كهنه به تنگ آمده، در طلب دنياى نو است. ايرانيان نيز عضوى از همان انسانيت هستند...!»(21) او با شورى خاص از انقلاب روسيه و تأثيرات جهانى آن دم مى‏زد: «... انقلاب روسيه تأثير دوران‏ساز خود را گذاشته است. فقراى كاسبه به واسطه انقلاب اكتبر به قدرت رسيده، حاكميت شورايى را اعلام كردند. انقلاب روسيه نه تنها بر ملل روسيه اثر نهاده، در سراسر دنيا نيز تأثير گذاشته است. اين انقلاب در همه جا انديشه حاكميت فقرا را بيدار كرده، آرمان كمونيسم در هر جا راه يافته، انقلاب آرام و گام به گام نه، كه رعدآسا پيش تاخته، دژ كاپيتاليسم و امپرياليسم را در محاصره گرفته است. به ويرانى آن دژ ايمان بياوريم.»(22)
وى بر آن بود كه «انقلاب روسيه به خاطر فقراى كاسبه آغاز شده، به پيروزى فقراى كاسبه و انقلاب دنيا منجر خواهد شد.»(23) و «روسيه اصول فدراسيون را پذيرفته، استقلال ملى را به رسميت مى‏شناسد. امروز در تركستان، استونى، اوكراين و ... دولت‏هاى ملى شورايى متحد با روسيه وجود دارد كه روسيه انقلابى ابداً در امور داخلى آن‏ها مداخله نمى‏كند...»(24) بنابراين «اگر از ديدگاه زحمتكشى و ملت‏پرورى به مسئله نگاه كنيم، چاره‏اى جز ملحق شدن به نيرويى كه با توانگران غرب مبارزه مى‏كند، نداريم. به نظر ما همان طور كه كاپيتاليست‏هاى غرب خصم جانمان هستند، ملاكان ايران هم دشمنمان مى‏باشند. اتحاد با پرولتارياى روسيه پيش از آن كه منافع ملى‏مان را حفظ مى‏نمايد، منافع طبقاتى ما را نيز تأمين خواهد كرد. زيرا كه كاپيتاليسم اروپا ما را نه به خاطر خصوصيات ملى‏مان، بلكه از براى منافع تجارتى - طبقاتى خودش است كه مى‏خواهد تحت اسارت قرار دهد.»(25) و يكى دو روز بعد ابراز مى‏دارد كه «روزى كه حكومت مساواتى در آذربايجان [قفقاز] سرنگون شد، ما خطاب به ايرانى‏ها نوشتيم كه انقلاب ايران آغاز گرديده است. بنا به اخبار دريافتى، انزلى و آستارا از طرف واحدهاى ارتش سرخ اشغال گرديده، انگليسى‏ها فرار كرده‏اند... با ورود آرتش سرخ به خاك ايران فقراى كاسبه انقلابى ايران بر ضد حكومت فعلى قيام كرده، خواهان تغيير بنيادى نظام حاكم خواهند شد. بديهى است كه آرتش سرخ هم به انقلابيون ايران كمك خواهد كرد. فقراى كاسبه ايران نيازمند چنين كمكى هستند... بايد دانست كه هدف روسيه از كمك به فقراى كاسبه ايران و ديگر كشورها تصرف آن كشورها نيست، بلكه احياى سوسياليسم در آن جاهاست.... بعد از آن هم وظيفه انقلابى ما فقراى كاسبه ايران رها ساختن كشورمان از چنگ انگليسى‏ها و نوكران آن‏هاست و ... كمك به آرتش سرخ كه در حال پيشروى به سوى هندوستان براى نجات آن كشور است. و سپس آباد ساختن ايران ويران شده به دست جغدهاى كهنه كار است ... تمام زحمتكشان ايران بايد به حزب كمونيست پيوسته، زير پرچم سرخ گرد آيند... فقراى كاسبه روسيه مخالفتى با شعار "ايران از آن ايرانيان است"، ندارند، بلكه آن‏ها بيش از ما مدافع شعار "زحمتكشان هر سرزمينى حاكمان واقعى آن جا هستند"، مى‏باشند... اى زحمتكشان ايران، بياييد برويم حاكم كشور خود شده، اراضى زراعتى خود را از ملاكان گرفته، با زراعت گذران كنيم.»(26)
آن چه مذكور افتاد مشتى بود از خروار نوشته‏هاى م. ج. جوادزاده كه حاكى از شيفتگى وى نسبت به آرمانى است كه در آن دوره جاذبه روزافزونى در جوامع تحت ستم و به ويژه جامعه چند ده هزار نفرى مهاجران ايرانى ساكن قفقاز داشت. خود وى بعدها در توضيح و توجيه انگيزه خويش در باره موضع‏گيرى‏هايش در آن دوره مى‏نويسد كه چنين مى‏انديشيده است كه «نجات و سعادت ملت و ميهن من در پيشرفت رژيمى است كه انقلابيون روسيه مى‏خواهند و اگر غير از لواى پرافتخار لنين بيرق ديگرى در روسيه در اهتزاز باشد، استقلال و آزادى ملت ايران هميشه در معرض خطر خواهد بود.»(27) در هر حال براى بررسى همه جانبه اين نوشته‏ها احتياج به مجال ديگرى است.
اندكى پس از انتشار نوشته‏هاى مورد بحث كه سطورى از آن‏ها نقل گرديد، جوادزاده عازم گيلان مى‏شود. وى تا اين تاريخ در حدود 15 سال از عمر حدوداً 27 ساله خود را در باكو گذرانده بود و اگرچه از زمان قدم‏گذارى‏اش به ميدان فعاليت سياسى - تشكيلاتى بيش از 3 سال نمى‏گذشت، با اين همه در طى اين مدت كوتاه در محيط زندگى و نيز حيات وى رويدادهاى زير و روكننده زيادى رخ داده بود.
به طورى كه ديديم با پيش آمدن حوادث 31 مارس تا 2 آوريل 1918 بساط كميته باكوى حزب دموكرات درهم نورديده شد. در جريان اين حوادث بيش از سه هزار نفر غالباً مسلمان - آذربايجانى كه دست كم 600 نفر آن‏ها ايرانى بوده،(28) به خاك و خون كشيده شد و زخم خون چكان ديگرى در مناسبات آذربايجانى - ارمنى گشوده شد. در حدود 10 روز پس از آن، گارديه سرخ قدرت را در باكو به دست گرفت و كمون باكو تشكيل گرديده، به گسترش حاكميت شوروى در شهر و اطراف آن پرداخت. ليكن چهار ماه بعد با نزديك شدن نيروهاى انگليسى تحت فرمان دنسترويل - كه از طريق بغداد و همدان و قزوين رو به شمال ايران پيش آمده و پس از برخوردهايى با جنگلى‏ها خود را به انزلى رسانده بودند - كمون باكو نيز از هم پاشيد و زمام حاكميت شهر در اواخر ژوئيه 1918/ اوايل مرداد 1297 به دست ديكتاتورى سنتروكاسپى متشكل از افسران ناوگان خزر و نمايندگان اِس اِرها و داشناك‏ها و منشويك‏ها، كه در كمون باكو (كميته اجرائيه شوراى باكو) نيز شركت داشتند، افتاد. از حوادث دوره يك ماه و نيمه حاكميت ديكتاتورى مذكور آمدن نيروهاى انگليسى تحت فرمان دنسترويل بود كه به درخواست حكومت مزبور به باكو آمدند، دستگيرى كميسرهاى بلشويك و زندانى كردن آن‏ها و سرانجام حمله نيروهاى عثمانى به شهر، كه از زمان حاكميت كمون درصدد تصرف باكو بودند. با ورود «اردوى اسلام قفقاز» يعنى نيروهاى مشترك عثمانى و واحدهاى وابسته به دولت جمهورى آذربايجانِ تشكيل شده در 28 مه 1918 و مستقر در گنجه، در 15 سپتامبر 1918 به باكو، حوادث چندى به وقوع پيوست كه اهم آن‏ها عبارت بودند از: خروج نيروهاى انگليسى از باكو در آستانه ورود اردوى مذكور و بازگشت آن‏ها به انزلى؛ از هم پاشيدن ديكتاتورى سنتروكاسپى و فرار كميسرهاى باكو از زندان - كه به دستگيرى آن‏ها در خزر و تيرباران شدنشان در شب 20 سپتامبر در تركمنستان منجر شد و انتقال دولت مساوات از گنجه به باكو و نيز و دست گشودن اردوى فاتح به قتل و غارت و به ويژه كشتار ارامنه به انتقام كشتارهاى 31 مارس تا 2 آوريل. پيشه‏ورى كه در آن زمان در باكو حضور داشته، سال‏ها بعد، پس از اشاره به سخت‏گيرى ديكتاتورى سنتروكاسپى نسبت به تمام احزاب دست چپ و از آن جمله توقيف عده زيادى از اعضاى حزب عدالت و ركود زندگانى سياسى، از ورود اردوى مذكور به شهر چنين ياد مى‏كند:
«به هر حال شهر بعد از چندين ماه محاصره سقوط كرد. حكومت به دست ترك‏ها افتاد. سربازان نورى پاشا به بهانه انتقام ترك‏هاى محلى كه از طرف داشناك‏ها به قتل رسيده بودند، شهر را غارت و ارامنه را قتل‏عام كردند. من وحشى‏گرى داشناك‏ها را روز 18 مارس 1918 ديده، در آن روز عده بى‏شمارى از مردمان بى‏گناه، مخصوصاً ايرانيان بى‏طرفى [را] كه در كاروان‏سراها سوخته و زغال شده بودند، با چشم خود مشاهده كرده بودم .... از ديدن جناياتى كه اين مردمان بى‏شعور، بدون علت اساسى ... مرتكب شده بودند، روان انسان عاصى مى‏شد، ولى ترك‏ها هم از آن‏ها عقب نمانده بودند.... سه شبانه‏روز شهر را به دست سربازان داده، گفته بودند هرچه دلشان بخواهد بكنند...»
و سپس جريان نجات دو ارمنى از چنگال سربازان ترك را به وساطت خود بازمى‏گويد.(29) وى مدتى پس از وقوع حوادث اواسط سپتامبر 1918 مقاله‏اى تحت عنوان »مقصر كيست؟« را كه در ش 22( 67 آوريل 1920) حريت به چاپ رسيده، به تجزيه و تحليل مسائل ارمنى - مسلمان اختصاص داده، رهبران حزب داشناك و مساوات را مسبب اصلى‏درگيرى‏هاى خونين پايان‏ناپذير ارامنه و آذربايجانى‏ها معرفى كرده است:
«...اين نظر كه كشتار متقابل ارامنه و مسلمانان (آذربايجانى‏ها) تا زمانى كه هر دو قوم از بين نرفته‏اند، ادامه خواهد يافت، اشتباه است. زيرا كه به وجود آورنده مسئله ارمنى و مسلمانان نه عموم ارامنه هستند و نه همه مسلمانان كه اختلافاتشان تا باقى ماندن يك نفر از هر دو طرف حل نشود. هرگز چنين نيست. مسئله ارمنى - مسلمان موجد دارد. اگر آن از ميان برداشته شود، مى‏توان اطمينان يافت كه مسئله ارمنى - مسلمان نيز از بين خواهد رفت. آن موجد هم عبارت است از احزاب داشناك و مساوات. افروزنده آتش جنگ آن‏ها هستند. بنابراين طرفداران صلح و مسالمت را لازم است كه آن‏ها بميرند. در آن صورت هم ارمنى‏ها و هم مسلمانان (آذرى‏ها) روى آسايش خواهند ديد... فقراى كاسبه هر دو مملكت [ ارمنستان و آذربايجان] را است كه به خاطر استقرار حاكميت خود داشناك‏هاى مبلغ هايستان بزرگ و مساواتى‏هاى ستايشگر توران بزرگ را از ميان بردارند. زيرا كه براى انسان‏هاى امروز نه هايستان [ ارمنستان] بزرگ و توران بزرگ، بلكه دولت‏هاى آذربايجان و ارمنستان كوچك شوروى لازم است كه ساكنان قلمرو خود را به جنگ‏هاى ملى و دينى سوق ندهد...»
ناگفته نماند كه تبليغ اين نظر در آستانه سرازير شدن واحدهاى اردوى يازدهم ارتش سرخ از قفقاز به سوى جنوب و برانداختن دولت‏هاى ملى‏گرا در جمهورى‏هاى آذربايجان و ارمنستان معنى خاصى مى‏توانست داشته باشد...
پس از شكست قطعى دولت اتحاد و ترقى از متفقين و انعقاد قرارداد مودروس، نيروهاى عثمانى باكو را ترك كردند و نيروهاى انگليسى اين بار به فرماندهى تامسون در اوايل نيمه دوم نوامبر 1918 وارد باكو شدند و بعد از يك ماه و اندى دولت جمهورى آذربايجان از طرف فرماندهى نيروهاى انگليسى به رسميت شناخته شد. تا اوت 1919 كه نيروهاى انگليسى باكو را ترك كردند، با آن دولت همزيستى مسالمت‏آميز داشتند.
در دوره حاكميت مساوات كه تا اواخر آوريل 1920 به مدت 23 ماه دوام آورد و به ويژه پس از افتتاح پارلمان در دسامبر 1918، روى هم رفته ثبات و آرامشى در اوضاع پديد آمد و اصول دموكراسى چندان مراعات مى‏گرديد كه حتى بلشويك‏ها و احزابى چون همت و عدالت كه متفقان آن‏ها به شمار مى‏آمدند، با وجود محدوديت‏ها مى‏توانستند به فعاليت نيمه علنى خود ادامه بدهند و ارگان‏هاى مطبوعاتى خود را منتشر سازند. به عنوان مثال، حريت، ارگان حزب عدالت كه ديديم جوادزاده سردبير آن بود، در همين دوره به طور مرتب منتشر گرديده است. و هم در اواخر همين دوره، به دنبال مذاكراتى در بين نمايندگان احزاب كمونيستى عدالت، همت و شاخه باكوى حزب كمونيست (بلشويك) روسيه، هر سه تشكيلات به هم پيوستند و از پيوستن آن‏ها حزب كمونيست آذربايجان پديد آمد كه نخستين كنگره خود را در 11 فوريه 1920 برگزار كرد.
سه هفته پس از پيروزى ارتش سرخ در جمهورى آذربايجان و سقوط دولت مساوات، ناوگان سرخ مستقر در خزر به سوى سواحل جنوبى آن دريا پيشروى كرد و با پياده شدن افراد آن در بندر انزلى، نيروهاى انگليسى كه از اواسط سال 1297 /1918 خ آن جا را به پايگاه نظامى خود تبديل كرده بودند، به همراه گارد سفيدى‏هاى پناه برده به آن‏ها و نيز نيروهاى قزاق از گيلان عقب نشستند و با عقب‏نشينى آن‏ها و پيشروى واحدهاى ارتش سرخ، جنبش گيلان وارد مرحله نوينى شد. همين حوادث در زندگى جوادزاده نيز صفحه جديدى گشود. خود وى در اين باره گفته است:
«...نهضت آزادى جنگل مرا هم مانند همه آزادى‏خواهان ايرانى جلب نمود. بدون فوت وقت به آن جا شتافتم ... در آن جا هم پيوسته در صف اول بودم، روزنامه مى‏نوشتم، سخنرانى مى‏كردم، عملاً در پيشرفت مقاصد ملى سخت‏ترين و با مسئوليت‏ترين كارها را به عهده مى‏گرفتم...»(30)
جوادزاده به همراهى گروهى از عدالتچى‏ها، كه تعداد آن‏ها را 23 يا 30 نفر نوشته‏اند و احياناً در رأس آن‏ها به گيلان فرستاده مى‏شود. در بعضى از منابع ادعا شده است كه وى براى مذاكره با ميرزا كوچك خان فرستاده شده، در حالى كه بعضى ديگر علت اعزام او را تدارك مقدمات برگزارى نخستين كنگره حزب كمونيست ايران دانسته‏اند.(31) اگر نظر دوم را بپذيريم، جوادزاده نمى‏توانسته است پيش از اعلان جمهورى گيلان در اين ولايت باشد، زيرا كه به نوشته‏اى، «حزب كمونيست ايران [ كه احياناً پس از ادغام حزب عدالت در تركيب حزب كمونيست آذربايجان چنين ناميده شده و اين نام‏گذارى در كنگره انزلى حزب تثبيت گرديده] 12 روز پيش از آغاز كنگره، 30 نفر از فعالان حزبى را به سرپرستى جعفر جوادزاده و سلطان‏زاده به انزلى فرستاد...»(32) در حالى كه بين اعلان جمهورى و آغاز كار كنگره 17 روز فاصله بوده است؛ يعنى كه در اين صورت هيئت مذكور بايست 4-5 روز پس از اعلان جمهورى به انزلى وارد بشود. از آگاهى‏هاى موجود ديگر نيز چنين مستفاد مى‏شود كه به هنگام ورود واحدهاى سرخ به انزلى جوادزاده هنوز در باكو بوده است. گزارش او تحت عنوان «ورود نريمان نريمانوف» [به باكو] در شماره مورخ 17 مه 1920 روزنامه كومونيست درج گرديده و در مقاله «انقلاب ايران» او كه در شماره 23 مه آذربايجان موقت حربى انقلاب كوميته‏سى‏نين اخبارى به چاپ رسيده، نوشته شده است كه «بنا به اخبار دريافتى انزلى و آستارا از طرف واحدهاى ارتش سرخ اشغال گرديده، انگليسى‏ها فرار كرده‏اند» و همين مقاله با اين فراخوان به پايان رسيده است: «اى زحمتكشان ايران، بياييد برويم حاكم كشور خود شده، اراضى زراعتى خود را از ملاكان گرفته، با زراعت گذران كنيم.»
در مقدمه آثار منتخب ميرجعفر پيشه‏ورى ... هم تاريخ اعزام او به گيلان روز 23 مه نوشته شده است. بنابراين مى‏توان گفت كه وى پس از نوشتن مقاله مذكور است كه به سوى گيلان به راه افتاده و در اين صورت 4-5 روز پس از ورود واحدهاى ارتش سرخ به انزلى به آن جا رسيده است. ترجمه نوشته مذكور از اين قرار است:
«حزب عدالت ايران براى برپاداشتن جبهه واحد مبارزه بر ضد مرتجعان داخلى و مداخله‏گران امپرياليست و ... در كشور، تلاش مى‏كرد. به همين منظور هم حزب با سران جنبش جنگل تماس مى‏گيرد و در اوايل خرداد ماه سال 23 / 1299 مه 1920، براى مذاكره با ميرزا كوچك خان هيئتى به سرپرستى پيشه‏ورى اعزام مى‏دارد. مذاكرات هيئت به موفقيت مى‏انجامد و در اواسط ماه خرداد، يعنى در 4 ژوئن 1920، جمهورى گيلان اعلان مى‏گردد. م. ج. پيشه‏ورى هم به عنوان وزير خارجه حكومت انقلابى مذكور تعيين مى‏گردد.»(33)
از منابع موجود چنين فهميده مى‏شود كه دو روز پس از پياده شدن واحدهاى سرخ در انزلى، مذاكرات بين كوچك‏خان و نمايندگان شوروى آغاز مى‏گردد. اساساً مى‏توان گفت كه رابطه در بين آن‏ها از پيش از آن شروع شده بوده است. به گفته‏اى، پيش از پياده شدن واحدهاى سرخ در انزلى و عبور آن‏ها از مرز آستارا، يك قاصد بلشويك براى گرفتن تماس با كوچك‏خان و گذاشتن وى در جريان امور، به جنگل فرستاده مى‏شود و كوچك‏خان نيز پس از آن، دو تن از افرد معتمد خود را، براى آگاه كردن ساكنان آبادى‏هاى ساحلى به سوى آستارا گسيل مى‏دارد. البته، اسماعيل جنگلى، برادرزاده كوچك‏خان، كه در نخستين مذاكرات وى با نمايندگان شوروى شركت داشته، مى‏گويد كه كوچك‏خان اين دو نفر را براى «اخذ تماس با بالشويكان» و منصرف كردن آن‏ها از آمدن به ايران، به اين دليل كه «هجوم قواى سرخ بهانه جديدى براى توقف و مداخله به انگليسى‏ها خواهد داد» مأموريت داده بود، ولى «مأمورين مزبور ... هنوز از اسالم طالش رد نشده بودند كه قواى سرخ به انتظار جواب جنگل نمانده و انزلى را زير آتش كشتى‏هاى جنگى گرفتند.»(34)
بعد از آن هم كوچك‏خان را كه از پنج سال قبل در جنگل پناه گرفته بود و اندكى قبل براى ملاقات با بلشويك‏ها به لنكران رفته و دست خالى برگشته بود، به انزلى فرامى‏خوانند و او نيز بدون فوت فرصت به انزلى رفته، بر عرشه كشتى كورسك با هيئتى متشكل از راسكولنيكوف، اعضاى كميته عدالت و كميته انقلاب تركستان مذاكره مى‏كند و پس از دو روز به توافق مى‏رسند. به نوشته اسماعيل جنگلى نمايندگان مذكور «به ميرزا كوچك‏خان قول حكومت ايران را با طرز رژيم بالشويكى پيشنهاد كردند؛ ولى اين پيشنهاد مورد قبول واقع نگرديد. بعداً در نظر گرفتند حكومت مختلطى از عدالتى‏ها و جنگلى‏ها تأسيس شود، باز ميرزا كوچك‏خان اظهار داشت كه چون اعضاى كميته عدالت سال‏ها از ايران دور و به اخلاق محيط آشنا نيستند، بايد زمام امورات دست كسانى باشد كه از روحيات جامعه باخبر و آگاه باشند.»(35)
اورجونيكيدزه، صدر دفتر كميته مركزى قفقاز حزب كمونيست (بلشويك) روس و يكى از رهبران اردوى يازدهم سرخ، كه در روز دوم با كشتى از باكو آمده بود، پس از شنيدن دلايل هم رزم قديمى‏اش كوچك‏خان، خطاب به نمايندگان شوروى گفت:
«رفقا آن چه اين مرد درست قول و باايمان مى‏گويد، من بى‏چون و چرا تصديق مى‏كنم و موافقت خودم را با تمام اظهارات و تاكتيكش اعلام مى‏دارم ... و از شما مى‏خواهم كه بيانات و نقشه آينده‏اش را تأييد كنيد.»(36)
بعد از آن هم موافقت‏نامه‏اى 9 بندى بين جنگلى‏ها و بلشويك‏ها امضا مى‏شود كه بند نخست آن عبارت بود از:
«عدم اجراى اصول كمونيسم از حيث مصادره اموال و الغاى مالكيت و ممنوع بودن تبليغات.»
به همين علت هم بود كه پس از آمدن كوچك خان از جنگل، در دولتى كه به رياست او تشكيل يافت، تمام هشت كميسر، غيرسوسياليست و غير از حاجى محمد جعفر كنگاورى همه گيلانى بودند. سيدجعفر كميسر امور خارجى هم، بنا به بعضى ادعاها(37) نه ميرجعفر جوادزاده، بلكه سيد جعفر محسنى صومعه‏سرايى بوده است. م. ج. جوادزاده دو ماه بعد بود كه در دولت انقلابى تشكيل يافته به رياست احسان‏الله‏خان كميسر داخله (كشور) شد.
در مذاكرات بين كوچك‏خان و نمايندگان شوروى هم اگرچه از اعضاى كميته باكوى عدالت سخن رفته، به هويت آن‏ها اشاره‏اى نشده است. در كميته انقلاب سرخ هفت نفرى نيز كه شب قبل از آمدن كوچك خان به رشت تشكيل شد، از حزب عدالت تنها كامران آقازاده عضويت داشته است.
گريگور يقيكيانِ مخالف با عدالتى‏هاى آذربايجانى در خاطرات خود تحت عنوان «هفده ماه انقلاب در گيلان» كه به صورت پاورقى در شماره‏هاى مسلسل پاييز 1300 خ روزنامه ستاره ايران انتشار داده، عجله كوچك‏خان براى ملاقات با نمايندگان شوروى را ناشى از آمدن عدالتى‏ها به گيلان دانسته است:
«از بادكوبه نمايندگان فرقه عدالت وارد شده، آقايف و جوادزاده در كشتى مشغول به تبليغات بودند. معلوم شد انزلى [را] مركز تبليغات كمونيستى [قرار داده] و از آن جا افكار و مقاصد خود را به طرف جنوب اشاعت خواهند داد. ميرزا كوچك خان از ترس آن كه جوادزاده و آقايف و يا رفقاى ايشان رئيس انقلاب بشوند، خود به انزلى رفت. ميرزا كوچك‏خان از عدالتى‏ها ترس داشت و مى‏خواست كه انقلاب ايران ملى باشد. ولى بعد از ملاقات با نمايندگان دولت سويت خودش هم سوسياليست شد. اگر ميرزا كوچك خان رياست انقلاب را عهده‏دار نمى‏شد، مسلماً فرقه عدالت شروع به انقلاب مى‏كرد...»(38)
لازم به توضيح است كه گويا حزب عدالت از پيش از آمدن ارتش سرخ به گيلان داراى تشكيلات مخفى در انزلى و رشت بوده است. بنابه گزارش نماينده رشت در كنگره انزلى «پيش از آمدن ارتش سرخ، حزب داراى دو گروه، كه يكى 25 و ديگرى 12 نفر عضو داشته، بوده است.»(39)
در هر صورت، اندكى پس از ورود ارتش سرخ به انزلى م. ج. جوادزاده به همراه گروهى از عدالتى‏ها به گيلان مى‏آيند و بلافاصله هم در انزلى مستقر شده، به گفته يقيكيان «بناى مدرسه ارامنه را تصرف كرده، در سالن بزرگ آن، هر روز مجلس موزيك ترتيب داده و اهالى را به دخول در فرقه عدالت دعوت مى‏نمودند. در سواحل دريا ميتينگ مى‏دادند، زورقچى‏ها، صيادان و حمال‏ها روز به روز زيادتر در فرقه عدالت داخل مى‏شدند... عدالتى‏ها.... ميتينگ و تبليغات را كافى ندانسته، شروع به مسلح كردن دستجات كارگران و ملاحين نمودند. عده آن‏ها چند روزه به سيصد نفر رسيد.»(40) آنان در همان روزها سازمانى به نام «اتفاق جوانان اشتراكى» تشكيل دادند.(41)
مدتى بعد، عدالتى‏ها به شهر رشت رفته، ميدان فعاليت خود را وسعت بخشيدند. بنابه گزارش نماينده پيش گفته رشت در كنگره، تعداد حوزه‏هاى شهر رشت در عرض يك ماه از دو به 10 حوزه افزايش يافت. در آن ميان فعاليت جوادزاده توجه‏انگيز بوده است كه يقيكيان در خاطرات خود بارها، البته به اكراه، به ميتينگ‏هاى او اشاره كرده است. به عنوان مثال در موردى چنين مى‏گويد:
«هر روز عصرها، در ميتينگ‏هاى سبزه‏ميدان، نماينده حزب اشتراكى ايران (عدالت)، جوادزاده خلخالى كه با زبان فارسى آشنا نبود، به تركى نطق مى‏كرد. ولى همين كه نطق خود را با كلمه تركى يولداش‏لار (رفقا) شروع مى‏كرد، مردم كه با كمال دقت نطق فارسى زبانان را استماع مى‏كردند، متفرق مى‏شدند، ولى جوادزاده در حضور چند نفر باقى‏مانده به نطق خود ادامه مى‏داد.»(42)
به طورى كه پيش از اين مذكور افتاد حزب عدالت ايران سه ماه پيش از آمدن ارتش سرخ به گيلان در حزب كمونيست آذربايجان ادغام شده بود و بنابراين شرايط پديد آمده در گيلان به كمونيست‏هاى ايرانى امكان آن را داد كه به بازسازى حزب خود اقدام كنند. چنان بود كه يك ماه پس از تصرف بندر انزلى، نخستين كنگره حزب كمونيست ايران در همان شهر با شركت 71 نماينده از 22 تا 26 ژوئن 1 /1920 تا 5 تيرماه 1299 برگزار شد. م. ج. جوادزاده در برگزارى و اداره كنگره نقش فعالى داشته و به عضويت هيئت رئيسه كنگره و كميته مركزى حزب و نيز به عنوان يكى از دبيران مسئول آن انتخاب شد و در باره مسئله مطبوعات حزبى در كنگره سخنرانى كرد.
در اين هنگام مركز حزب در رشت بود. اما كنگره لازم تشخيص داد كه «به منظور توسعه سازمان تهران و تبديل آن به مركزى كه رهبريت تمام سازمان‏هاى حزبى را به عهده گيرد، حزب سيد جعفر جوادزاده، يكى از سازمان‏دهان لايق خود را به زودى به تهران گسيل دارد.»(43)
مشى تئوريك پذيرفته شده در كنگره ضمن آن كه از آشفتگى‏هاى اقتصادى - اجتماعى جامعه ايران نشئت مى‏گرفت، از تأثير بينش‏هاى متضاد حاكم بر كمينترن نيز بركنار نبود. جوادزاده به جناج چپ حزب كه در كنگره حائز اكثريت بود، تعلق داشت. وابستگان به اين جناح انقلاب سوسياليستى را در جامعه ايران آن زمان امكان‏پذير مى‏پنداشتند. چنين بينش‏هاى ماجراجويانه و افراطى‏گرى‏هاى چپ‏روانه‏اى ضربه‏هاى مهلكى به جنبش گيلان وارد آورد.
در حالى كه كوچك‏خان با ترويج مرام كمونيستى موافق نبود، كمونيست‏هاى چپ‏گرا و از آن جمله جوادزاده در اين راه چندان پيش تاختند كه موجبات نگرانى ثروتمندان و مالكان و تنفر دين‏داران را فراهم آوردند. چنان كه كوچك‏خان اين همه را برنتافته، دو هفته پس از كنگره، در روز 18 تيرماه 1299 همراه افراد خود به نشانه اعتراض رشت را ترك كرده، پس از استقرار در جنگل اعلام كرد كه «مادام كه بى‏ترتيبى‏هاى جارى رفع نشوند و افراد حزب عدالت از پرخاش و ستيزه‏جويى و تبليغات مرامى دست برندارند، از فومن برنخواهد گشت.»(44) و برهم نمى‏گردد، تا آن كه سرانجام بعضى از مقامات شوروى چون مديوانى، ميكويان، گاركايتلى و بلومكين به همدستى چند ايرانى در 9 مرداد 31 / 1299 ژوئيه 1920 بر ضد جناح كوچك‏خان دست به كودتاى سرخ مى‏زنند و سه نفر از اعضاى حزب كمونيست ايران و از آن جمله م. ج. جوادازده در تركيب دولتِ تشكيل شده به سر كميسرى احسان‏الله خان وارد مى‏شوند. چند «امرنامه» به امضاى «كميسر داخله جوادزاده» كه در 18 ذى‏قعده 13[ 1338 مرداد 1299] صادر شده، به عنوان يادگارى از آن برهه از حيات سياسى او باقى مانده است.(45)
جوادزاده در دوره كميسرى خود نيز روزنامه كامونيست را كه از اوايل تيرماه 1299 به انتشار آغازيده بود، همچنان اداره مى‏كرد. متأسفانه اطلاعات كمى در باره اين روزنامه در دست است. ابراهيم فخرايى تصوير سرلوحه شماره 5 آن را كه در 12 ذى‏قعده 28 /1338 ايول [ژوئيه]1920- دو روز پيش از وقوع كودتاى سرخ - منتشر شده، به دست داده است. از اين سرلوحه چنين برمى‏آيد كه »اين روزنامه ناشر افكار كميته مركزى فرقه كامونيست (بالشويك) ايران» و مديرش م. ج. جوادزاده خلخالى بوده و «هفته‏اى دو مرتبه طبع و نشر» مى‏شده و شعار «رنجبران تمام ممالك! اتفاق كنيد» در بالاى سر لوحه‏اش قرار داشته است. يقيكيان متن مقاله‏اى از آن را گويا به عنوان شاهدى براى نمودن ضعف‏هاى مضمونى و انشايى آن «بدون يك نقطه يا كلمه‏اى تغيير» نقل كرده است. در اين مقاله، كه احتمالاً از زيردست جوادزاده درآمده، پس از ابراز اطمينان به پيروزى جهانى انقلاب و نابودى كاپيتاليسم، از رسيدن آن به رغم تمام موانع به سرحد ايران و اين كه ميرزاكوچك‏خان را، كه از ترس انگليس و عاملين او در زواياى جنگل متوارى بوده، «فرصت آن داد كه در سايه جريان انقلاب از غاصب ايران و دشمن خود [انگليس] انتقام بگيرد» و ... اما او بى‏هيچ ملاحظه‏اى باز به جنگل برگشت و ... سخن رفته و وى مورد سرزنش قرار گرفته و در پايان هم ضمن ابراز اين نظر كه «هرچيزى كه بر سر راه پيشرفت آن (انقلاب) واقع مى‏شود، دفع آن اولين وظيفه انقلابيون است» به تغييراتى كه در رده‏هاى مسئولان امور صورت مى‏گيرد اشارت رفته، اظهار اميدوارى شده است كه مسئولان جديد «هرچه زودتر وظايفى را كه انقلاب سرخ به عهده ايشان محول مى‏كند، موافق تاكتيك فرقه كامونيست انجام داده، بيرق آزادى را در تمام نقاط ايران نصب و به استخلاص شرق از [چنگال] امپرياليزم جديت فوق‏العاده نمايند.»(46)
در اين دوره در نتيجه افراطى‏گرى كمونيست‏هاى چپ‏رو و ميهن‏پرستان آنارشيست و نيز محافظه‏كارى كوچك‏خان و متفقانش جنبش جنگل از هم شكافت و متحدان ديروزى روياروى يكديگر قرار گرفتند و در نتيجه اوضاع بحرانى پيش آمده، واحدهاى قزاق - كه رضاخان از فرماندهانش بود به گيلان حمله كردند و رشت را دوبار تصرف كردند. همين واحدها در سوم اسفند 1299 كودتا كرده، سرانجام جنبش جنگل و قيام‏هاى ملى ديگر سركوب گرديد و بدين‏ترتيب زمينه لازم براى ديكتاتورى رضاخانى پديد آمد.
يك ماه پس از كودتاى سرخ در گيلان كنگره خلق‏هاى شرق از 9 الى 14 شهريور 1 /1299 الى 7 سپتامبر 1920 در شهر باكو برگزار گرديد. براى شركت در اين كنگره بزرگ كه در آن 1891 نماينده 37 ملت حضور داشت، يك هيئت 20 نفرى، كه جوادزاده نيز از اعضاى آن بود، در 4 شهريور از انزلى به راه افتاد. آنان در باكو به ايرانيان ديگر و از آن جمله حيدرخان عمواوغلو، سلطان‏زاده و ... از رهبران حزب كمونيست ايران پيوستند. توضيح اين كه 202 نفر از شركت‏كنندگان كنگره ايرانى بوده‏اند.(47)
گفتنى آن كه در جريان كنگره، در جلسات حاشيه‏اى از اشتباهات كميته مركزى منتخب كنگره انزلى سخن مى‏رفته، چندان كه سرانجام كمينترن به مداخله پرداخته، پس از خاتمه كار كنگره، پلنوم وسيع حزب كمونيست ايران با دست‏اندركارى شعبه شرق كمينترن برگزار شد كه در طى آن كميته مركزى انتخاب شده در غياب حيدرعمواوغلو كه به عضويت هيئت اجرايى دايمى 48 نفرى كنگره خلق‏هاى خاور برگزيده شده بود منحل گرديده، كميته مركزى جديدى به رهبرى او تشكيل شد. چهار نفر از اعضاى كميته مركزى اول و از آن جمله جوادزاده نيز، به عضويت كميته مركزى جديد انتخاب شدند. اما جوادزاده مواضع پيشين خود را ترك نگفته، همچنان در جناح چپ‏رو، كه سلطان‏زاده در رأس آن قرار داشت، باقى ماند. اين جناح با انحلال كميته مركزى اول و كنار نهاده شدن مشى انتخابى آن مخالفت مى‏ورزيد.
در حالى كه حيدرعمواوغلو براى برپايى اتحاد بر هم خورده در گيلان و نجات جنبش رهايى‏بخش ملى خود را به آب و آتش مى‏زد، جوادزاده در مقاله‏اى تحت عنوان «حزب كمونيست ايران» كه در شماره 78 (اكتبر 25 /1920 مهر 1299) روزنامه كومونيست به چاپ رسيده، كوچك‏خان را يك «فاناتيك اشراف‏پرست، كه زندگى و سعادت خود را در گرو دفاع از ملاكان و ثروتمندان مى‏ديد» قلمداد مى‏كرد و شعار مى‏داد كه «در ايران بايد حكومت دهقانان و كارگران زحمتكش تشكيل گردد!»
بدين‏ترتيب دستورهاى صادر شده از مراتب بالاى دولت شوروى و كمينترن و پلنوم وسيعى كه با دست‏اندركارى آن‏ها برگزار شد، نه تنها نتوانست به اختلاف نظرهاى موجود در حزب خاتمه دهد، بلكه به جاى يك كميته مركزى دو كميته مركزى به وجود آمد؛ چنان كه جوادزاده در گزارش خود در يكى از جلسات كنگره سوم كمينترن كه از 2 ژوئن تا 12 ژوئيه 12 / 1921 خرداد تا 21 تيرماه 1300 در مسكو برگزار شد، از وجود دو حزب كمونيست در ايران سخن مى‏گويد.(48) وى در اين كنگره براساس اعتبارنامه تشكيلات شهرى تبريز حزب كمونيست ايران و به عنوان نماينده رسمى شركت كرده بود. م. ج. جوادزاده گويا پس از پلنوم مذكور ديگر به گيلان برنمى‏گردد و اگر هم برگشته باشد، توقف زيادى در آن جا نمى‏كند. نخستين اقدام حيدرعمواوغلو پس از شروع به كار به عنوان رهبر حزب، عبارت بود از انحلال كابينه احسان‏الله خان و كنار گذاشتن كميسرهاى كمونيست و از آن جمله جوادزاده از تركيب دولت. سلام‏الله جاويد كه در آن زمان به جناح حيدرعمواوغلو وابسته بوده و در عين حال با جوادزاده ارتباط شخصى داشته، مى‏نويسد كه «ميرجعفر جوادزاده (پيشه‏ورى) و بهرام آقايف، كه در عضويت كميته [مركزى] باقى مانده بودند، در كميته مركزى حضور نيافتند. جوادزاده (به اتفاق على اميرخيزى) براى فعاليت به تهران اعزام شده بود.»(49)
پيشه‏ ورى در بازجويى خود در زمستان سال 1309 در مورد شركت خود در جنبش گيلان گفته است كه:
«در موقعى كه [در] گيلان انقلاب شد بنده هم آمدم. در گيلان دو ماه داخل انقلاب بودم. در قسمت دسته احسان‏الله‏خان. بعد از دو ماه توقف در آن جا ديدم كه وضعيت جور خوبى نيست و قضيه بالاخره برخلاف منافع ملى انجام خواهد گرفت، استعفا دادم، مراجعت كردم به بادكوبه ....[چون نتوانستم وارد دارالفنون آن‏جا شوم] خيال كردم بهتر است بروم ايران زندگانى كنم. چون گيلان شلوغ بود و دستجات مختلفى بودند، بنده هم نمى‏خواستم دوباره داخل در كارهاى گيلان بشوم، بنابراين از راه خراسان آمدم به طهران. مدت دو سه ماه بى‏كار بودم، بعد در اداره روزنامه حقيقت به سمت مترجمى و نويسندگى داخل شدم...»(50)
و سال‏ها بعد، در تابستان 1322 خ، زمانى كه نامزد نمايندگى مجلس شوراى ملى بود، در معرفى خود، در اشاره به مرحله مورد بحث زندگى خود چنين نوشت:
«در شديدترين دوره نهضت ملى گيلان مليون [بخوان كمونيست‏ها]تصميم گرفتند مركز فعاليت خود را به تهران انتقال دهند و در آن جا بر عليه استبداد و ارتجاع و زورگويى مبارزه كنند. پيش از هر كسى من دَم نظر بودم. همه از من انتظار فعاليت و كار داشتند، من هم در نوبه خود ترديد به خود راه ندادم. فرونت (جبهه)ها و جنگل‏ها و كوه‏ها را پيموده، خود را به طهران رسانيدم. در آن جا عده بى‏شمارى را پيدا كرده، دست به دست آن‏ها داده، وارد كار شدم. هنوز جنگل داشت تازه تمام مى‏شد، در صورتى كه ما در طهران علاوه بر سازمان‏هاى جدى سياسى [حوزه‏هاى حزبى؟]شوراى مركزى اتحاديه‏هاى كارگران را، كه اعضايش آن روز به هفت هزار نفر بالغ مى‏شد، موفق شده بوديم تشكيل بدهيم. شوراى اتحاديه كارگران ارگان خود را تأسيس كرد. اين روزنامه حقيقت بود. به استثناى چند مقاله، كه رفقاى آزادى‏خواه آن روز مى‏نوشته‏اند، تمام سرمقاله‏هاى روزنامه مزبور از قلم من تراوش كرده است.»(51)
وى احتمالاً در همان دوره انتشار حقيقت و يا اندكى پيش يا پس از آن با معصومه خانم مصور رحمانى خواهر زن بهمن شيدانى ازدواج كرده و در حدود سال 1304 خ از وى صاحب فرزندى داريوش نام شده است.
معصومه خانم دختر ميرزا ابراهيم‏خان صنيع‏الدوله معروف به عكاس‏باشى و خواهر جهان‏گيرخان مصور رحمانى، عكاس معروف درگذشته در 1335 يا 1336 خ است. عكاس‏باشى به اتفاق پدرش احمدخان صنيع‏السلطنه و در ركاب مظفرالدين‏شاه در اروپا گردش و فن‏آموزى كرده و دستگاه‏هاى فيلم‏بردارى و نمايش فيلم توسط پدرش و او به ايران آورده شده است. زيورالسلطان ملقب به طلعت‏السلطنه، خواهر زن مظفرالدين شاه همسرش بوده و پس از درگذشت مظفرالدين شاه از دربار كناره‏گيرى كرده، در ملكى كه در نزديكى كرج داشته، به كشاورزى پرداخت و بعدها براى كشاورزى به گيلان رفت و در سال 1335 ق / 1295 -96 خ، يعنى پيش از مراجعت جوادزاده به ايران، درگذشت.(52)
م. ج. جوادزاده در زمان انتشار روزنامه حقيقت جوانى بود حدوداً 28-29 ساله. وى بعد از آن هم در حدود يك ربع قرن زندگى كرد كه نزديك به يازده سال آن از 6 دى ماه 1309 تا 23 شهريور ماه 1320 به اتهام فعاليت‏هاى كمونيستى در زندان گذشت. پس از آزادى از زندان روزنامه آژير را از خرداد 1322 تا اواسط سال 1324 خ منتشر كرد. در همان دوره به نمايندگى مجلس چهاردهم از آذربايجان انتخاب شد و اعتبارنامه‏اش به تصويب نرسيد و فرقه دموكرات آذربايجان را در شهريور 1324 بنياد نهاد و به مدت يك سال از آذر 1324 تا آذر 1325 در رأس حكومت خودمختار آذربايجان قرار گرفت و سرانجام 6 ماه پس از فرار به شوروى، در جريان سانحه اتومبيل در 20 تير ماه 1326 درگذشت. بحث گسترده در باره مراحل سه‏ گانه زندگى اين شخصيت بحث‏انگيز در دوران پس از توقيف روزنامه حقيقت، يعنى دوره‏هاى پيش از زندان، زندان و پس از زندان مستلزم مجال ديگرى است.
-------------------------------------

1) آژير، ش 15( 91 آذر 1322).
2) جاويد، پيشين، صص 9-10.
3) Sahin, Iran Kommunist Partiyasinin Yaranmasi, Baki 1963,. s148. T
4) جاويد، پيشين، ص 10.
5) در مورد نوشته خبرنگار روزنامه تفليسسكى ليستوق در رابطه با اعتراض دموكرات‏هاى آذربايجان به تركيب دولت عين‏الدوله در 18 صفر 12 / 1336 قوس (آذر) 1296 ر. ك: على آذرى، شيخ محمد خيابانى، تهران: بنگاه مطبوعاتى صفى عليشاه، چ 1354 4، صص 151 -58.
6) به عنوان مثال ر. ك: تجدد، ش 19( 73 بهمن 1296)، ش 25( 84 اسفند 1296) و ...
7) رحيم رئيس‏نيا: «مدرسه محمديه تبريز و تدريس مشروطه»، فصلنامه گفتگو، ش 18 (زمستان 1376).
8) آذربايجان جزو لاينفك ايران، ش 1.
9) جاويد، پيشين، صص 17-8.
10) بهروز طيرانى (به كوشش)، اسناد احزاب سياسى ايران، 2 ج، ج 2، انتشارات سازمان اسناد ملى ايران، تهران 1376، ص 96.
11) آژير، ش 27( 55 مرداد 1322) جعفر پيشه‏ورى، تاريخچه حزب عدالت، تهران: انتشارات علم، 1359، ص 9.
12) پيشين، ص 30.
13) پيشين، ص 29.
14) Sahin, Iran Kommunist ...,. 148. T
15) پيشه‏ورى، تاريخچه عدالت، ص 29.
16) در باره‏اش ر. ك: پيشه‏ورى، تاريخچه عدالت، صص 33 -42/ جاويد، پيشين، صص 13-4/ آذربايجان جزو لاينفك ايران، ش 4.
17) پيشه‏ورى، تاريخچه عدالت، ص 33.
18) Sahin, Iran Kommunist...,. 157.T
19) ايرانلى‏لارا انتباه، حريت، ش 21( 33 نوامبر 1919.)
20) حريت، ش 6( 53 مارس 1920)/ ش 21( 72 مه 1920).
21) حريت، ش 8( 54 مارس 1920).
22) حريت، ش 15( 55 مارس 1920).
23) حريت، ش 22( 39 دسامبر 1920).
24) حريت، ش 12( 24 ژانويه 1920).
25) حريت، ش 21( 72 مه 1920).
26) آذربايجان موقت حربى انقلابى انقلاب كوميته‏سينين اخبارى، ش 23( 3 مه 1920).
27) آژير، ش 15( 91 آذر 1322).
28) Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan, Columbia University Press, N.Y. 1995, PP. 66 and 250.
29) پيشه‏ورى، تاريخچه عدالت، صص 48-9.
30) آژير، ش 15( 91 آذر 1322).
31) ميرجعفر پيشه‏ورى (جوادزاده خلخالى) سئچيلميش اثرلرى، باكو 1344 خ، ص 9 و امين‏زاده «كمونيست فرقه‏سى‏نين بيرينجى قورولتايى»، آذربايجان، ش مورخ 1 تير 1349.
32) امين‏زاده، پيشين.
33) مير جعفر پيشه‏ورى، سئچيلميش اثرلرى، ص 10.
34) اسماعيل رائين (مقدمه)، قيام جنگل، تهران، انتشارات جاويدان، 1357، ص 134.
35) پيشين، صص 138-39.
36) ابراهيم فخرايى، سردار جنگل، چ 9، تهران: انتشارات جاويدان، 1357، ص 244.
37) پيشه‏ورى، سئچيلميش اثرلرى، ص 9 و مهرنوش (صادق شعله)، تاريخ جنگل، ج 4، رشت: 1338، ص 34 / Azerbaycan Sovet Ensiklopedaiysi, 7. cil. S. 542.
38) گريگور يقيكيان، شوروى و جنبش جنگل، به كوشش برزويه دهگان، تهران: انتشارات نوين، 1363، ص 481.
39) ع. شميده، آزادليق قهرمانى (حيدرعمواوغلى)، باكو، 1350، ص 88.
40) شوروى و جنبش جنگل، ص 499.
41) پيشين، ص 70.
42) پيشين، ص 10، موارد ديگر، صص 445 261 231 137.
43) Iran Kommunist..., S. 195-202.
44) فخرايى، پيشين، ص 269.
45) يقيكيان، پيشين، صص 527 -28.
46) همان، صص 163-66.
47) Gilan Under Communist rule, Shakeri, p. 19.
48) شاكرى، پيشين، ج 1، ص 75.
49) جاويد، پيشين، ص 40.
50) بيات، پيشين، ص 119.
51) آژير، ش 15( 91 آذر 1322).
52) يحيى ذكاء، تاريخ عكاسى و عكاسان پيشگام در ايران، تهران: سازمان انتشارات انقلاب اسلامى، 1376، صص 113 -16.