سید جعفر پیشه وری - موسس حکومت ملی آذربایجان
خدمات حکومت ملی آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه وری گويای جايگاه والای اين حکومت در تاريخ نوين آذربايجان است. اصلاحات ارضی و تقسيم زمینها در بین کشاورزان، برابری حقوق زنان با مردان، خدمات عظيم اجتماعی، تاسيس مدارس و استفاده از زبان ترکی به عنوان زبان رسمی آذربايجان، تاسيس دانشگاه تبریز، تاسيس راديو تبريز و دهها خدمات ديگر که در طول مدت يکساله حکومت ملی به انجام رسید برای هميشه الهام بخش مبارزات مردم آذربایجان وترکان ايران خواهد بود.
سيدجعفر جوادزاده كه بعدها به پيشهورى معروف شد، در حدود سال 1272 خورشيدى / 1893 ميلادى در سيدلر زيوهسى (زاويه سادات) يكى از روستاهاى خلخال آذربايجان به دنيا آمد. در 12 سالگى همراه با خانوادهاش، همانند هزاران خانواده دستخوش تنگناهاى گوناگون اقتصادى و اجتماعى به آن سوى ارس مهاجرت كرد و در باكو رحل اقامت افكند. وى كه آموزش خواندن و نوشتن را در زادگاه خود شروع كرده بود، ضمن فراشى در مدرسه روستاى بلبله واقع در شبه جزيره آبشرون، به تحصيل خود نيز ادامه داد. پس از آن هم در روستاى خيردالانِ همانجا مدرسهاى باز كرده، مشغول تدريس شد. بعد از مدتى وارد دارالمعلمين باكو شده، پس از به پايان رساندن دوره آنجا، در مدرسه اتحاد ايرانيان باكو، كه در سال 1907 به ابتكار حزب اجتماعيون عاميون ايران (مجاهد) تأسيس گرديده بود، به تدريس زبانهاى فارسى و تركى و شرعيات پرداخت. او در ياد كرد اين مرحله از زندگى خود چنين نوشته است:
«عشق تحصيل، عشق كتاب خواندن مرا وادار كرد تا 20 سالگى تمام اوقات بىكارى خود را در كتابخانهها به سر ببرم. بيشتر از هر موضوعى به كتب تاريخ و ادبيات و فلسفه علاقه داشتم. در اين ميان جنگ بينالمللى و پشت سر آن انقلاب كبير روسيه سر رسيد. اقيانوس نهضت اجتماعى مرا هم مانند ساير جوانان معاصر از جاى خود تكان داده، به ميدان مبارزه سياسى انداخت. اول از مقالهنويسى شروع كردم و سپس وارد خدمت [تشكيلاتى ] شدم.«(1)
اگرچه نخستين مقالهاش گويا اندكى پس از درگرفتن انقلاب فوريه 1917 در روزنامه آچيقسؤز، ارگان حزب مساوات به سردبيرى محمدامين رسولزاده به چاپ رسيده، ولى نويسندگى را به طور جدى با چاپ مقالاتى در روزنامه «آذربايجان جزو لاينفك ايران» آغاز كرده است.
روزنامه مذكور ارگان شاخه باكوى حزب دموكرات ايران بود. اساس اين سازمان گويا در حدود سالهاى نخستين جنگ جهانى اول ريخته شده بود؛ يعنى زمانى كه محمدعلى تربيت مديريت مدرسه اتحاد ايرانيان را به عهده داشت. وى با همكارى ميرزا محمودخان پرورش و ميرزا عبدالله عبداللهزاده و چند نفر ديگر شالوده اين تشكيلات را بنيان نهاد؛ اما آن سازمان تنها پس از انقلاب فوريه و از هم پاشيدن تزاريسم بود كه توانست ابراز وجود كند. سلامالله جاويد نام عدهاى از اعضاى شناخته شده آن را كه ميرجعفر جوادزاده نيز يكى از آنها بوده، در خاطرات خود آورده است.(2) اين سازمان كه به نظرى داراى نظام و انتظام تشكيلاتى چندان منسجمى هم نبوده،(3) بيشتر با كميته آذربايجان حزب دموكرات به رهبرى شيخ محمد خيابانى ارتباط داشته است تا مركز (تهران).
روزنامه مورد بحث كه اضافه شدن عبارت «جزو لاينفك ايران» به آذربايجان مفهوم خاصى به آن مىداد، تأكيدى بود بر مهر و علاقه ايرانيان خارج از كشور به ايران. سلامالله جاويد مىنويسد:
«در آن تاريخ، سال 1919، حزب مساوات، دولت آذربايجان چشم طمع بهآذربايجان ايران دوخته بود و در اين راستا تبليغ مىكرد. ايرانىها هم با اين كار مخالفت مىكردند.»(4)
ناگفته نماند كه در زمان انتشار روزنامه آذربايجان جزو لاينفك ايران [از 27 ربيعالثانى 10 / 1336 فوريه 21 /1918 بهمن 1296 تا 16 جمادىالثانى 29 /1336 مارس 8 / 1918 فروردين 1297] هنوز حزب مساوات به قدرت نرسيده و موجوديت جمهورى آذربايجان نيز كه در 28 مه 1918 اعلام گرديد، شكل نگرفته بود. احتمالاً آنچه در آن ايام موجبات نگرانى و واكنش ايرانىهاى ساكن باكو و حومه آن را، كه در آن تاريخ دست كم 50 هزار نفر برآورد شدهاند، فراهم آورده بود، طرح موضوع استقلال آذربايجان ايران، به مناسبت نفوذ روزافزون حزب دموكرات به رهبرى خيابانى بوده است. به اين حقيقت در مقالهاى تحت عنوان «آذربايجان» كه در شماره 3[ 2 جمادىالاول 15 /1336 فوريه 1918 ] «آذربايجان جزو لاينفك ايران» درج گرديده، اشارت رفته است.
در مقاله مذكور، كه به قلم ف. على قلى زاده از ايرانيان عشقآباد و مدير روزنامه مورد بحث - نوشته شده، پس از بحثى در باره عواقب و عوارض فوقالعاده جنگ جهانى اول، كه يكى از آنها هم سرنگونى هيكل مدهشه استبداد روسيه بود و خود نتايج مهمه ديگرى چون اعلان خودمختارى و استقلال بعضى از سرزمينهاى تحت استيلاى رژيم تزارى را به دنبال آورد، چنين آمده است:
«چنان كه معلوم است، از آن جايى كه بخشى از قفقاز از آذربايجان مجزا گرديده، فرقه مقتدرى از مسلمانان قفقاز تشكيل يافته، با آرزوى "مختاريت آذربايجان" به فعاليت پرداخته است. اين "مختاريت آذربايجان" هم بنا به افادات نويسنده آچيق سؤز [محمدامين رسولزاده] باعث سوءتفاهم شده، در قفقاز و آذربايجان هياهوى بزرگى برانگيخت. چنان كه خوانندگان محترم مىدانند، چندى پيش در روزنامه تفليسسكى ليستوق جملهاى درج گرديده بود كه گويا در تبريز، مركز آذربايجان، حزبى پيدا شده كه هدف عمدهاش عبارت است از جدا كردن آذربايجان از ايران و تشكيل ديركتوريايى [هيئت مديرهاى ] به منظور اداره جداگانه آن جا و الخ...(5)
همان جمله هم در پارهاى از روزنامههاى ترك زبان قفقاز اقتباساً درج گرديده است. چنين انتشاراتى باعث تشويق و هيجان شديد ايرانيان، خصوصاً آذربايجانيان منتسب به حزب دموكرات ايران شده، ايرانيان ساكن باكو و نقاط ديگر قفقاز با مراجعتنامههاى پرحرارتى خواستار توضيحاتى در اين خصوص از حزب دموكرات شدهاند. از اظهارات رابط كميته باكوى حزب چنين فهميده مىشود كه ضمن دعوت مراجعهكنندگان به سكوت و آرامش، در اين خصوص از كميته آذربايجان حزب توضيح خواسته شده است.
اينك جواب خصوصى دريافتى كميته باكو...
جواب كميته آذربايجان
در پاسخ نامهتان بايد بنويسيم كه اين احوالات چنان كه در روزنامههاى قفقاز نيز ملاحظه مىشود، اقدامات آذربايجانىها (اشاره است به مطالب مندرج در نامه) سبب تأويلات و تفسيراتى در مملكت شده است. از طرح مسئله واهى مورد اشاره در روزنامه تفليسسكى ليستوق و تكرار آن در آچيق سؤز چنين فهميده مىشود كه اقدامات وطنپرستانه آذربايجانىها به غلط به افتادن آنها به خيال مختاريت و تجزيه آذربايجان تعبير كرده مىشود و قيام بر ضد [دولت] تهران به تشكيل حكومت خودمختار و استقلال آذربايجان حمل مىگردد!....
اين اخبار به كلى مغاير حقيقت بوده و چنين تفسيراتى حائز پارهاى مضامين سياسى است. كميته ايالتى نمىتواند چنين شايعاتى را لاقيدانه تلقى نمايد. به هم مسلكان محترم اكيداً اخطار مىشود كه بايد چشم و گوش خود را باز كرده، متوجه و مواظب چنين شايعات پوچ و بىمعنى بشوند و از جريان بيگانگان بيمى به دل راه ندهند. در كنفرانس ايالتى فرقه به آوازى بلند و طنينانداز در جهان اعلام كردند كه "آذربايجان جزو لاينفك ايران است، آذربايجان عضو مهم خانواده ايران است..."
منتهاى آمال آذربايجانىها احداث ايرانى است آزاد، مستقل، متحد و مقتدر. تشكيلات حزب دموكرات هيچگاه از آمال مليه خود غفلت نكرده، به تأثير اجراى جريانهاى مخالف در مملكت ميدان نخواهد داد. هيجان تبريز ناشى از اقدامات شايان تنقيد صادر شده از تهران و روياروى آن است . والا، تا دنيا دنياست پرچم شير و خورشيد نشان در آذربايجان در اهتزاز خواهد بود. البته كه احساسات آذربايجانىها و نظريات آنها را در روزنامه تجدد مشروحاً ملاحظه خواهيد فرمود!
كميته ايالتى آذربايجان فرقه دموكرات ايران
مكتوب نمره 19 ،77 قوس 1336
اكنون از شرح مندرجات روزنامه تجدد، كه ديگر زمانش گذشته، صرفنظر كرده، شمهاى از نظريات خودمان را بيان كنيم:
ما كه خود آذربايجانى هستيم و مىدانيم كه علاقه و ارتباط سياسيه آذربايجان به ايران و روحيهاش به چه درجهايست و از تاريخ حيات آن به نحو شايستهاى آگاهى داريم، مىدانستيم كه چنين انتشاراتى تنها از طرف بعضى خوشخيالان بىعقل و يا فتنهانگيزان ظاهر گرديده است...
آذربايجان روح ايران است، همانطور كه بدن بىروح نمىتواند زنده بماند، از روح بدون بدن نيز كارى ساخته نيست. آذربايجان دست راست ايران است. بدن بدون دست با آن كه به حالتى ناقص مىتواند زندگى نمايد، ولى دست بدون بدن نابود مىگردد. خلاصه، مفتنهاى خوشخيال گرفتار افكار فاسده بايد بدانند كه فريفتن آذربايجانى و آلت دست كردن او و محو و لگدكوب نمودن حيثيت تاريخيه و شرف ملىاش چندان هم سهل و ساده نيست ...
آذربايجانى ملت نجيبهاى است خوشخلق، مهمان دوست و پرمرحمت كه بر هر كسى اظهار دوستى مىكند، ليكن وقتى مسئله تابعيت به ميان مىآيد همچنان كه روزنامه تجدد گفته، آن كارى كه از آذركدههاى قديمى آذربادگان ساخته مىشد، امروز دريغ است كه از جوامع و مجامع آذربايجانى ساخته نشود. [آتش همان آتش و خاك همان خاك و مرد همان مرد و خون همان خون است كه بود و هست] هر كس بخواهد آنها را از ايران جدا نمايد، به دشمنى هيبتناك در برابر او بدل شده، دستيازندگان به چنين اقداماتى را از كرده پشيمان مىكنند...»
روزنامه مورد بحث كه نامش برگرفته از يكى از اصلىترين شعارهاى دموكراتهاى آذربايجان بود، با كميته ايالتى آذربايجان حزب دموكرات ايران و ارگان آن، تجدد، پيوند تنگاتنگ داشت و گذشته از آن كه مطالبى از تجدد ترجمه و در آن درج مىگردد، تجدد نيز گزارشهايى در باره «فعاليتهاى دموكراتهاى بادكوبه» و روزنامه «آذربايجان چاپ بادكوبه» منتشر مىكرد.(6) بعضى از اعضا و وابستگان كميته باكوى حزب دموكرات چون عبدالله عبداللهزاده فريور، شيخ باقر خرازى و علىاكبر اسكويى هم كه در نتيجه پيش آمدن حوادث مارس 1918، كه منجر به كشتار هزاران مسلمان به تحريك داشناكها و همدستانشان شد، مجبور به ترك باكو شده بودند، به تبريز آمده، به حزب دموكرات پيوستند و در جنبش خيابانى شركت كردند. عبداللهزاده كه پس از آن در تبريز ماندگار شد و به تدريس در مدرسه متوسط محمديه و نويسندگى در تجدد و ... پرداخت،(7) مدير مدرسه اتحاد ايرانيان، رهبر سازمان دموكراتهاى ايرانى مقيم باكو و يكى از نويسندگان ارگان آنها بود. رساله «ايران دميريول امتيازاتى» (امتيازات راهآهن ايران) يكى از نوشتههاى او بود كه بهطور پاورقى از شماره اول آذربايجان... تا شماره 9 آن بهچاپ رسيده است.
روزنامه مذكور كه اكثر مقالاتش به زبان تركى آذربايجانى و بعضى از آنها به زبان فارسى بود، خود را «ناشر افكار حزب دموكرات ايران» معرفى كرده، بر آن بود تا «عموم هموطنان خود را با اصول دموكراسى آشنا» نمايد. گردانندگان آن مخصوصاً بر اين نكته تأكيد مىورزيدند كه روزنامه مىخواهد «كارگران و كسبه را به اقتضاى عصر معاصر كرده، در ميان آنها به دايره علم و معارف توسعه دهد. [روزنامه] طرفدار فقير كردن ثروتمندان و ضعيف كردن مقتدران نبوده، بلكه بر عكس بر آنست تا به واسطه چارهجويى و گشودن راههاى اقتصادى - سياسى - اجتماعى به ثروتمند شدن فقرا و مقتدر شدن ضعفا كمك نمايد و ....»(8)
اگرچه براى ادامه انتشار روزنامه تداركات لازم ديده شده و حتى چاپخانهاى به نام نوروز به منظور انتشار آن تأسيس گرديده بود، ولى پيش آمدن حوادث مارس در باكو انتشار آن را از شماره 13 به بعد متوقف كرد. اشاره به سازمان دموكراتهاى ايرانى باكو و ارگان آنها به جهت آغاز فعاليتهاى سياسى و نويسندگى جوادزاده با آنهاست. سلامالله جاويد كه در آن دوره در مدرسه اتحاد ايرانيان، كه اغلب اوليا و مربيانش از اعضاى اصلى سازمان مورد بحث بودند، تحصيل مىكرده، جوادزاده را نيز، كه از معلمان همان مدرسه بوده، از فعالان همان سازمان و جمعيت معارف ايران، كه براى ترويج معارف به داير كردن كلاسهاى شبانه و اجراى نمايش و ... مىپرداخت، به شمار آورده، خاطرنشان ساخته است كه وى از بازيگران نمايشى تحت عنوان انتقام حقيقى بوده است.(9)
«ميرجعفر (خلخالى) سيدجوادزاده» پنج مقاله، در شمارههاى مختلف آذربايجان جزء لاينفك ايران به شرح زير به چاپ رسانده است:
�«معارفه خدمت لازمدير» (براى معارف خدمت لازم است)، ش 21( 1 بهمن 1296).
نويسنده در اين مقاله مىگويد كه ملت ايران از سالها پيش رو به انقراض نهاده است و اكثر عوام جامعه در برابر اين مسئله بىتفاوت هستند. غالب افراد اقليتى هم كه به چاره جويى درد پرداختهاند، به علت بىعلمى نتيجه مطلوبى به دست نياوردهاند. آنها غالباً از سر ناآگاهى فريفته اظهارات عوام فريبانه سياستمداران انگليسى شده، اتحاد با انگليس يا روس را عامل سعادتمندى دانسته و به بيراهه رفتهاند. آنهايى هم كه متوجه چاره حقيقى بودهاند، به علت جهل عمومى ناگزير از فعاليت مخفى شده، با از خودگذشتگى به هدف رسيده، اداره حكومت را كه نجات وطن بسته به آنست به دست ملت سپردند. ليكن متأسفانه ملت به علت بىعلمى نتوانست استفاده شايستهاى از آزادى ببرد. در اين ميان خائنان منفعتطلب مردم را به نيرنگ فريفته، رشته امور را به دست گرفتند و دوستداران و خادمان اصلى وطن و ملت باز ناگزير از فعاليت مخفى شدند و روس و انگليس به دست عوامل داخلى خود صدها فرزند غيور وطن را نابود كردند و بعضى را با تكفير از ميدان به در بردند... اينك انقلاب كبير روسيه فرصت آن را پديد آورده است كه آن نيروى مخفى ديگر بار به تدريج به فعاليت علنى پردازد... آن چه سبب انقراضمان شده، بىعلمى است. اگر علم و معارف داشتيم مشروطه جوانمان آلت دست خائنان نمىشد... بدون علم نمىتوان زيست ... تا فقرا آگاه نشدهاند، به حقوقشان همچنان تجاوز خواهد شد... علم شرعاً نيز براى انسان واجب شمرده شده است. اطلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة .... براى زندگى كردن به علم نياز داريم، براى زنده شدن به علم نياز دارم و ...
� «نه وقت دئمك اولاركى ايران ايرانلىلاريندى؟« (كى مىتوان گفت كه ايران از آن ايرانيان است؟(ش 30) 3 بهمن 1296).
در اين مقاله پس از اشاراتى به تأثيرات سوءاستعمار و حكومت استبدادى و نظام خان خانى، تنها راه چاره تشكيل حكومتى مقتدر دانسته مىشود. پديد آمدن چنين حكومتى هم تنها در پرتو اتحاد ملت ممكن است. از همين روست كه حزب دموكرات ايران نجات ايران را در تشكيل چنين حكومتى دانسته است. چنين حكومتى در ايران تنها با حكومت مشروطه عامه امكانپذير است. اگر ايرانيان خواهان چنين حكومتى هستند، بايد به حزب دموكرات بپيوندند. در اين صورت است كه مىتوان گفت ايران از آن ايرانيان است.
�«اميد»، ش 7( 5 اسفند 1296).
يك قطعه ادبى است خطاب به فرزندان وطن كه تنها اميد دورافتادگان از وطن به اتحاد و مبارزه آنها بسته است. بىوطن نمىتوان زيست. ملت و مليت تنها با وجود وطن پايدار مىماند.
�«ترقى يولو آرامالى» (بايد راه ترقى جست)، ش 14( 7 اسفند 1296).
در اين مقاله يكى از موانع ترقى ملت ايران، يعنى سنت امتيازات شخصى و طبقاتى مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. به زعم نويسنده همين امتيازات دست و بال ملت را بسته، افراد آن را از ابراز لياقت و خلاقيت بازداشته است. نجات مملكت و از آن جمله حتى اعيان و اشراف در گرو گشودن زنجير اسارت و استبداد از دست رعيت است.
�«انقراضهباشلاييريق» (روبهانقراض مىرويم)، ش21( 9اسفند 1296).
در اين مقاله كه به دنبال انتشار اخبار پيشروى نيروهاى انگليسى به سوى شمال ايران و قفقاز نوشته شده، به سياست استعمارى انگليس در ايران، كه وارد مرحله جديد تجاوز آشكار شده، پرداخته، اولاد وطن، كه در گهواره غفلت با لالايى جهالت به خواب رفته، به بيدارى و مبارزه با دشمن غدار فراخوانده شدهاند. نويسنده خطاب به افراد ملت و احزاب سياسى و سازمانهاى ملى هشدار داده است كه اكنون نه تنها استقلال، بلكه موجوديتمان نيز در خطر نابودى است. اينك زمان ثبوت ادعاها فرارسيده و ميدان تجربه و عمل در پيش روست!
مقاله اخير واپسين مقاله چاپ شده پيشهورى بعدى كه در آن تاريخ نام ميرجعفر (خلخالى) سيد جوادزاده را در زير نوشتههايش مىگذاشت، در روزنامه آذربايجان ... بود كه دو هفته بعد براى هميشه از انتشار بازماند و كمتيه باكوى حزب دموكرات ايران نيز در همان ايام در كوران كشمكشهاى خونين باكو از هم پاشيد.
جوادزاده پس از تعطيل آذربايجان ... و انحلال كميته باكوى حزب دموكرات ايران به تدريج به حزب عدالت كه در اواسط بهار 1296 / مه 1917 در ناحيه نفتخيز صابونچى باكو تشكيل گرديده بود، گرايش يافت.
عدالت در حقيقت حزب كارگران ايرانى مشغول كار در باكو و اطرافش بود كه دامنه فعاليتش به زودى به شهرهاى شمالى ايران و آسياى ميانه نيز كشيده شد و بعدها تبديل به حزب كمونيست ايران شد. پيشهورى در واكنش به تشكيل حزبى به نام عدالت به توسط جمال امامى و على دشتى و ابراهيم خواجه نورى - كه استخدام مستشاران آمريكايى و مبارزه با خطر كمونيسم در سرلوحه برنامهاش بود و «درگيرىهاى متعدد در تهران و شهرستانها ميان اعضا و هواداران حزب عدالت با تودهاىها، در طول سالهاى 1322 الى 1325 خ همواره وجود داشت.»(10) - اقدام به نوشتن سلسله مقالاتى در باره تاريخچه حزب عدالت كرده، آنها را در چند شماره سال اول آژير (1322 خ) به چاپ رساند؛ با اين تذكر كه «حزبى كه مىخواهم تاريخچه مختصر آن را به نظر خوانندگان آژير تقديم كنم، غير از حزب عدالت امروزى است. از قرارى كه اساس نامه عدالت امروزى نشان مىدهد، اين دو حزب با هم هيچگونه وجه مشتركى ندارند و تصور هم نمىرود كه رهبران اين يكى خواسته باشند خود را وارث مؤسسين آن يكى معرفى بكنند...»(11)
اگرچه در اين جا فرصت پرداختن به تاريخچه حزب عدالت نيست، اما اشاره به مناسبات اين حزب با شاخه باكوى حزب دموكرات از بابت روشن كردن مسير زندگى سياسى پيشهورى لازم مىنمايد.
از اين دو حزب كميته حزب دموكرات چنان كه گذشت در مدرسه اتحاد ايرانيان مستقر بود، در حالى كه كميته مركزى حزب عدالت، در صابونچى، قلب معادن نفت و مركز كارگران ايرانى تشكيل گرديده بود و جلسات آن معمولاً در مدرسه تمدن ايرانيان آن ناحيه، كه جوادزاده يك چند مدير آن جا بوده، برگزار مىشد. سازمانهاى دموكراتهاى ايرانى باكو به نوشته پيشهورى «صد درصد تابع كميته ايالتى آذربايجان حزب مزبور [دموكرات ايران] بوده، از تبريز مستقيماً دستور مىگرفت و از كارهاى خود به آن جا گزارش مىداد.»(12) در حالى كه حزب عدالت ضمن داشتن ارتباطهايى با سازمان همت و حزب كمونيست (بلشويك) دست كم در آن دوره حزب مستقلى به شمار مىآمد. اين حزب ايرانى، با توجه به كثرت كارگران ايرانى در روسيه و به ويژه قفقاز و اعتقاد به اين كه پيروزى سوسياليسم در روسيه راهگشاى آزادى ايران و ايرانى خواهد شد، خواهان شركت فعال اعضا و هواداران خود در انقلاب روسيه بود؛ در حالى كه «دموكراتهاى ايرانى مىگفتند كه ما هرگز در انقلاب داخلى روسيه و كشمكشهاى احزاب و دستجات محلى نبايد مداخله بكنيم. كار ما و وظيفه ما اين است كه نگذاريم حقوق افراد ايرانى پايمال بشود...»( 13)
با وجود اختلافات موجود در بين دموكراتها و عدالتىها، دو تشكيلات در عين حال داراى منافع مشتركى نيز بودند و حتى مذاكراتى هم براى اتحاد در بين آنها جريان داشته است.(14) اما چنان كه گذشت، كميته باكوى حزب دموكرات بر اثر حوادث خونين مارس 1918 از هم پاشيد، در حالى كه حزب عدالت به رغم كشمكشها و رقابتهاى جارى در قفقاز و دست به دست شدنها و زير و رو گشتنها پاييد. پيشهورى در رابطه با تركيب و مناسبات دو حزب مورد بحث به نكتهاى اشاره كرده است كه قابل توجه است:
«افراد حزب دموكرات البته در تحتتأثير نهضت انقلابى روسيه نسبت به افراد تشكيلات داخلى آن حزب انقلابىتر و تندروتر بوده و در ابراز احساسات ميهنپرستى و آزادىخواهى از افراد حزب عدالت عقب نمىماندند...»(15)
و در حقيقت جلب و جذب شدن بسيارى از آنها، به ويژه پس از انحلال كميته باكوى حزب دموكرات به حزب عدالت امرى ممكن بود، چنان كه چنين نيز شد و دموكراتهايى چون حسين محمودزاده، سيفالله ابراهيمزاده، حسن ضياء - كه اشعار و مقالاتش در آذربايجان جزو لاينفك ايران به چاپ مىرسيد - و ... جوادزاده به عدالت پيوستند. پيشهورى در اشاره به ماجراى سالن بناى باشكوه اسماعيليه(16) - كه اكنون محل ادارى آكادمى جمهورى آذربايجان است - كه خود در محل وقوع حادثه حضور داشته، مىنويسد كه «نگارنده آن روز كاملاً بىطرف بودم، از روى احساسات عدالتچىها و از روى منطق قونسولگرى را ذىحق مىدانستم.»(17) اما با توجه به اين حقيقت كه حادثه مورد بحث در روز 29 بهمن 1296 اتفاق افتاده و جوادزاده در مقاله «كى مىتوان گفت كه ايران از آن ايرانيان است؟» كه در شماره مورخ 30 بهمن آذربايجان جزو لاينفك ايران، يعنى يك روز پس از وقوع حادثه درج گرديده، ايرانيان را به پيوستن به حزب دموكرات دعوت كرده، قبول ادعاى وى مبنى بر بىطرفى در آن روز دشوار مىنمايد؛ اگرچه احتمال گرايش تدريجى او به حزب عدالت را نيز بايد در نظر داشت. در هر حال واقعيت اين است كه جوادزاده احتمالاً در سال 1298 خ به حزب عدالت پيوسته و در كنفرانس عمومى حزب كه در اواسط سال 1298 / 1919 برگزار شده، به عضويت كميته مركزى آن برگزيده شده(18) و از شماره 21( 23 اكتبر 28 /1919 مهرماه 1298) روزنامه حريت، ارگان حزب عدالت، كه از تاريخ 10 ژوئن 20 /1919 خرداد 1298 به انتشار آغازيد، تا شماره 73، واپسين شماره آن، كه در 24 مه 3 / 1920 خرداد 1299 منتشر گرديد، سردبيرى آن را به عهده داشته است.
وى در همين دوره در حريت و روزنامههاى ديگر كمونيستى چون آذربايجان فقراسى (تنگدستان آذربايجان)، يولداش (رفيق)، كومونيست، آذربايجان موقت حربى انقلاب كوميتهسينين اخبارى (اخبار كميته انقلاب جنگى موقت آذربايجان) و مجله مشعل و ... دهها مقاله به چاپ رسانده است. البته او مقاله نويسى در روزنامه حريت را از پيش از عهدهدار شدن سردبيرى آن و از شمارههاى اوليه آن شروع كرده بود. ضمناً گذشته از مقالات جدى، بعضى طنزهاى سياسى نيز به ويژه در حريت با امضاى عجول، كه در حقيقت نيز بعدها از آن استفاده كرد، به چاپ رسانده است.
مقالات مذكور، كه غالباً به مناسبت موضوعات روز قلمى گرديدهاند، به طوركلى به دو دسته قابل تقسيم هستند: مقالات مربوط به ايران و مقالات مربوط به انقلاب و دولت نوظهور شوروى. موضوع اصلى و برگردان غالب مقالات انقلاب است. او كه در آذربايجان جزو لاينفك ايران نجات ايران را بسته به تشكيل دولت مقتدر و تشكيل چنان دولتى را در گرو اجراى اصول اساسى حكومت مشروطه عامه مىدانست، اينك مىنوشت كه «مشروطه و قانون اساسى فعلى به صورتى پوشيده چيزى جز برآورد كننده آرزوهاى» مشتى ملاك و خوانين نيست. از همين روى است كه ما دهقانان و كارگران را به سرنگون كردن اين مشروطه پوسيده و تشكيل جمهوريت شورايى به جاى آن دعوت مىكنيم.»(19) او در مخالفت با آنهايى كه وقوع انقلاب را در ايران آن زمان ناممكن مىدانستند، طغيان امثال اميرعشاير و اسماعيل آقا (سميتكو) و بعضى شورشهاى خودجوش هر از گاهى در نقاط مختلف ايران را نشانههايى از تشديد نارضايى عمومى و مقدمه درگيرى انقلاب دانسته، اظهار مىداشت كه «ايران آبستن يك انقلاب است، آن هم انقلاب پرولترى!»(20) و «انديشه انقلاب در ايران بيدار شده، زحمتكشان ايران حقوق خود را فهميدهاند. آنها ضمن شركت در انقلاب دنيا به فكر اجراى اصول اشتراكيت (كمونيسم) در ايران هستند. ما به پيروزى آنها ايمان داريم ... ديگر بشريت از حيات و گذران كهنه به تنگ آمده، در طلب دنياى نو است. ايرانيان نيز عضوى از همان انسانيت هستند...!»(21) او با شورى خاص از انقلاب روسيه و تأثيرات جهانى آن دم مىزد: «... انقلاب روسيه تأثير دورانساز خود را گذاشته است. فقراى كاسبه به واسطه انقلاب اكتبر به قدرت رسيده، حاكميت شورايى را اعلام كردند. انقلاب روسيه نه تنها بر ملل روسيه اثر نهاده، در سراسر دنيا نيز تأثير گذاشته است. اين انقلاب در همه جا انديشه حاكميت فقرا را بيدار كرده، آرمان كمونيسم در هر جا راه يافته، انقلاب آرام و گام به گام نه، كه رعدآسا پيش تاخته، دژ كاپيتاليسم و امپرياليسم را در محاصره گرفته است. به ويرانى آن دژ ايمان بياوريم.»(22)
وى بر آن بود كه «انقلاب روسيه به خاطر فقراى كاسبه آغاز شده، به پيروزى فقراى كاسبه و انقلاب دنيا منجر خواهد شد.»(23) و «روسيه اصول فدراسيون را پذيرفته، استقلال ملى را به رسميت مىشناسد. امروز در تركستان، استونى، اوكراين و ... دولتهاى ملى شورايى متحد با روسيه وجود دارد كه روسيه انقلابى ابداً در امور داخلى آنها مداخله نمىكند...»(24) بنابراين «اگر از ديدگاه زحمتكشى و ملتپرورى به مسئله نگاه كنيم، چارهاى جز ملحق شدن به نيرويى كه با توانگران غرب مبارزه مىكند، نداريم. به نظر ما همان طور كه كاپيتاليستهاى غرب خصم جانمان هستند، ملاكان ايران هم دشمنمان مىباشند. اتحاد با پرولتارياى روسيه پيش از آن كه منافع ملىمان را حفظ مىنمايد، منافع طبقاتى ما را نيز تأمين خواهد كرد. زيرا كه كاپيتاليسم اروپا ما را نه به خاطر خصوصيات ملىمان، بلكه از براى منافع تجارتى - طبقاتى خودش است كه مىخواهد تحت اسارت قرار دهد.»(25) و يكى دو روز بعد ابراز مىدارد كه «روزى كه حكومت مساواتى در آذربايجان [قفقاز] سرنگون شد، ما خطاب به ايرانىها نوشتيم كه انقلاب ايران آغاز گرديده است. بنا به اخبار دريافتى، انزلى و آستارا از طرف واحدهاى ارتش سرخ اشغال گرديده، انگليسىها فرار كردهاند... با ورود آرتش سرخ به خاك ايران فقراى كاسبه انقلابى ايران بر ضد حكومت فعلى قيام كرده، خواهان تغيير بنيادى نظام حاكم خواهند شد. بديهى است كه آرتش سرخ هم به انقلابيون ايران كمك خواهد كرد. فقراى كاسبه ايران نيازمند چنين كمكى هستند... بايد دانست كه هدف روسيه از كمك به فقراى كاسبه ايران و ديگر كشورها تصرف آن كشورها نيست، بلكه احياى سوسياليسم در آن جاهاست.... بعد از آن هم وظيفه انقلابى ما فقراى كاسبه ايران رها ساختن كشورمان از چنگ انگليسىها و نوكران آنهاست و ... كمك به آرتش سرخ كه در حال پيشروى به سوى هندوستان براى نجات آن كشور است. و سپس آباد ساختن ايران ويران شده به دست جغدهاى كهنه كار است ... تمام زحمتكشان ايران بايد به حزب كمونيست پيوسته، زير پرچم سرخ گرد آيند... فقراى كاسبه روسيه مخالفتى با شعار "ايران از آن ايرانيان است"، ندارند، بلكه آنها بيش از ما مدافع شعار "زحمتكشان هر سرزمينى حاكمان واقعى آن جا هستند"، مىباشند... اى زحمتكشان ايران، بياييد برويم حاكم كشور خود شده، اراضى زراعتى خود را از ملاكان گرفته، با زراعت گذران كنيم.»(26)
آن چه مذكور افتاد مشتى بود از خروار نوشتههاى م. ج. جوادزاده كه حاكى از شيفتگى وى نسبت به آرمانى است كه در آن دوره جاذبه روزافزونى در جوامع تحت ستم و به ويژه جامعه چند ده هزار نفرى مهاجران ايرانى ساكن قفقاز داشت. خود وى بعدها در توضيح و توجيه انگيزه خويش در باره موضعگيرىهايش در آن دوره مىنويسد كه چنين مىانديشيده است كه «نجات و سعادت ملت و ميهن من در پيشرفت رژيمى است كه انقلابيون روسيه مىخواهند و اگر غير از لواى پرافتخار لنين بيرق ديگرى در روسيه در اهتزاز باشد، استقلال و آزادى ملت ايران هميشه در معرض خطر خواهد بود.»(27) در هر حال براى بررسى همه جانبه اين نوشتهها احتياج به مجال ديگرى است.
اندكى پس از انتشار نوشتههاى مورد بحث كه سطورى از آنها نقل گرديد، جوادزاده عازم گيلان مىشود. وى تا اين تاريخ در حدود 15 سال از عمر حدوداً 27 ساله خود را در باكو گذرانده بود و اگرچه از زمان قدمگذارىاش به ميدان فعاليت سياسى - تشكيلاتى بيش از 3 سال نمىگذشت، با اين همه در طى اين مدت كوتاه در محيط زندگى و نيز حيات وى رويدادهاى زير و روكننده زيادى رخ داده بود.
به طورى كه ديديم با پيش آمدن حوادث 31 مارس تا 2 آوريل 1918 بساط كميته باكوى حزب دموكرات درهم نورديده شد. در جريان اين حوادث بيش از سه هزار نفر غالباً مسلمان - آذربايجانى كه دست كم 600 نفر آنها ايرانى بوده،(28) به خاك و خون كشيده شد و زخم خون چكان ديگرى در مناسبات آذربايجانى - ارمنى گشوده شد. در حدود 10 روز پس از آن، گارديه سرخ قدرت را در باكو به دست گرفت و كمون باكو تشكيل گرديده، به گسترش حاكميت شوروى در شهر و اطراف آن پرداخت. ليكن چهار ماه بعد با نزديك شدن نيروهاى انگليسى تحت فرمان دنسترويل - كه از طريق بغداد و همدان و قزوين رو به شمال ايران پيش آمده و پس از برخوردهايى با جنگلىها خود را به انزلى رسانده بودند - كمون باكو نيز از هم پاشيد و زمام حاكميت شهر در اواخر ژوئيه 1918/ اوايل مرداد 1297 به دست ديكتاتورى سنتروكاسپى متشكل از افسران ناوگان خزر و نمايندگان اِس اِرها و داشناكها و منشويكها، كه در كمون باكو (كميته اجرائيه شوراى باكو) نيز شركت داشتند، افتاد. از حوادث دوره يك ماه و نيمه حاكميت ديكتاتورى مذكور آمدن نيروهاى انگليسى تحت فرمان دنسترويل بود كه به درخواست حكومت مزبور به باكو آمدند، دستگيرى كميسرهاى بلشويك و زندانى كردن آنها و سرانجام حمله نيروهاى عثمانى به شهر، كه از زمان حاكميت كمون درصدد تصرف باكو بودند. با ورود «اردوى اسلام قفقاز» يعنى نيروهاى مشترك عثمانى و واحدهاى وابسته به دولت جمهورى آذربايجانِ تشكيل شده در 28 مه 1918 و مستقر در گنجه، در 15 سپتامبر 1918 به باكو، حوادث چندى به وقوع پيوست كه اهم آنها عبارت بودند از: خروج نيروهاى انگليسى از باكو در آستانه ورود اردوى مذكور و بازگشت آنها به انزلى؛ از هم پاشيدن ديكتاتورى سنتروكاسپى و فرار كميسرهاى باكو از زندان - كه به دستگيرى آنها در خزر و تيرباران شدنشان در شب 20 سپتامبر در تركمنستان منجر شد و انتقال دولت مساوات از گنجه به باكو و نيز و دست گشودن اردوى فاتح به قتل و غارت و به ويژه كشتار ارامنه به انتقام كشتارهاى 31 مارس تا 2 آوريل. پيشهورى كه در آن زمان در باكو حضور داشته، سالها بعد، پس از اشاره به سختگيرى ديكتاتورى سنتروكاسپى نسبت به تمام احزاب دست چپ و از آن جمله توقيف عده زيادى از اعضاى حزب عدالت و ركود زندگانى سياسى، از ورود اردوى مذكور به شهر چنين ياد مىكند:
«به هر حال شهر بعد از چندين ماه محاصره سقوط كرد. حكومت به دست تركها افتاد. سربازان نورى پاشا به بهانه انتقام تركهاى محلى كه از طرف داشناكها به قتل رسيده بودند، شهر را غارت و ارامنه را قتلعام كردند. من وحشىگرى داشناكها را روز 18 مارس 1918 ديده، در آن روز عده بىشمارى از مردمان بىگناه، مخصوصاً ايرانيان بىطرفى [را] كه در كاروانسراها سوخته و زغال شده بودند، با چشم خود مشاهده كرده بودم .... از ديدن جناياتى كه اين مردمان بىشعور، بدون علت اساسى ... مرتكب شده بودند، روان انسان عاصى مىشد، ولى تركها هم از آنها عقب نمانده بودند.... سه شبانهروز شهر را به دست سربازان داده، گفته بودند هرچه دلشان بخواهد بكنند...»
و سپس جريان نجات دو ارمنى از چنگال سربازان ترك را به وساطت خود بازمىگويد.(29) وى مدتى پس از وقوع حوادث اواسط سپتامبر 1918 مقالهاى تحت عنوان »مقصر كيست؟« را كه در ش 22( 67 آوريل 1920) حريت به چاپ رسيده، به تجزيه و تحليل مسائل ارمنى - مسلمان اختصاص داده، رهبران حزب داشناك و مساوات را مسبب اصلىدرگيرىهاى خونين پايانناپذير ارامنه و آذربايجانىها معرفى كرده است:
«...اين نظر كه كشتار متقابل ارامنه و مسلمانان (آذربايجانىها) تا زمانى كه هر دو قوم از بين نرفتهاند، ادامه خواهد يافت، اشتباه است. زيرا كه به وجود آورنده مسئله ارمنى و مسلمانان نه عموم ارامنه هستند و نه همه مسلمانان كه اختلافاتشان تا باقى ماندن يك نفر از هر دو طرف حل نشود. هرگز چنين نيست. مسئله ارمنى - مسلمان موجد دارد. اگر آن از ميان برداشته شود، مىتوان اطمينان يافت كه مسئله ارمنى - مسلمان نيز از بين خواهد رفت. آن موجد هم عبارت است از احزاب داشناك و مساوات. افروزنده آتش جنگ آنها هستند. بنابراين طرفداران صلح و مسالمت را لازم است كه آنها بميرند. در آن صورت هم ارمنىها و هم مسلمانان (آذرىها) روى آسايش خواهند ديد... فقراى كاسبه هر دو مملكت [ ارمنستان و آذربايجان] را است كه به خاطر استقرار حاكميت خود داشناكهاى مبلغ هايستان بزرگ و مساواتىهاى ستايشگر توران بزرگ را از ميان بردارند. زيرا كه براى انسانهاى امروز نه هايستان [ ارمنستان] بزرگ و توران بزرگ، بلكه دولتهاى آذربايجان و ارمنستان كوچك شوروى لازم است كه ساكنان قلمرو خود را به جنگهاى ملى و دينى سوق ندهد...»
ناگفته نماند كه تبليغ اين نظر در آستانه سرازير شدن واحدهاى اردوى يازدهم ارتش سرخ از قفقاز به سوى جنوب و برانداختن دولتهاى ملىگرا در جمهورىهاى آذربايجان و ارمنستان معنى خاصى مىتوانست داشته باشد...
پس از شكست قطعى دولت اتحاد و ترقى از متفقين و انعقاد قرارداد مودروس، نيروهاى عثمانى باكو را ترك كردند و نيروهاى انگليسى اين بار به فرماندهى تامسون در اوايل نيمه دوم نوامبر 1918 وارد باكو شدند و بعد از يك ماه و اندى دولت جمهورى آذربايجان از طرف فرماندهى نيروهاى انگليسى به رسميت شناخته شد. تا اوت 1919 كه نيروهاى انگليسى باكو را ترك كردند، با آن دولت همزيستى مسالمتآميز داشتند.
در دوره حاكميت مساوات كه تا اواخر آوريل 1920 به مدت 23 ماه دوام آورد و به ويژه پس از افتتاح پارلمان در دسامبر 1918، روى هم رفته ثبات و آرامشى در اوضاع پديد آمد و اصول دموكراسى چندان مراعات مىگرديد كه حتى بلشويكها و احزابى چون همت و عدالت كه متفقان آنها به شمار مىآمدند، با وجود محدوديتها مىتوانستند به فعاليت نيمه علنى خود ادامه بدهند و ارگانهاى مطبوعاتى خود را منتشر سازند. به عنوان مثال، حريت، ارگان حزب عدالت كه ديديم جوادزاده سردبير آن بود، در همين دوره به طور مرتب منتشر گرديده است. و هم در اواخر همين دوره، به دنبال مذاكراتى در بين نمايندگان احزاب كمونيستى عدالت، همت و شاخه باكوى حزب كمونيست (بلشويك) روسيه، هر سه تشكيلات به هم پيوستند و از پيوستن آنها حزب كمونيست آذربايجان پديد آمد كه نخستين كنگره خود را در 11 فوريه 1920 برگزار كرد.
سه هفته پس از پيروزى ارتش سرخ در جمهورى آذربايجان و سقوط دولت مساوات، ناوگان سرخ مستقر در خزر به سوى سواحل جنوبى آن دريا پيشروى كرد و با پياده شدن افراد آن در بندر انزلى، نيروهاى انگليسى كه از اواسط سال 1297 /1918 خ آن جا را به پايگاه نظامى خود تبديل كرده بودند، به همراه گارد سفيدىهاى پناه برده به آنها و نيز نيروهاى قزاق از گيلان عقب نشستند و با عقبنشينى آنها و پيشروى واحدهاى ارتش سرخ، جنبش گيلان وارد مرحله نوينى شد. همين حوادث در زندگى جوادزاده نيز صفحه جديدى گشود. خود وى در اين باره گفته است:
«...نهضت آزادى جنگل مرا هم مانند همه آزادىخواهان ايرانى جلب نمود. بدون فوت وقت به آن جا شتافتم ... در آن جا هم پيوسته در صف اول بودم، روزنامه مىنوشتم، سخنرانى مىكردم، عملاً در پيشرفت مقاصد ملى سختترين و با مسئوليتترين كارها را به عهده مىگرفتم...»(30)
جوادزاده به همراهى گروهى از عدالتچىها، كه تعداد آنها را 23 يا 30 نفر نوشتهاند و احياناً در رأس آنها به گيلان فرستاده مىشود. در بعضى از منابع ادعا شده است كه وى براى مذاكره با ميرزا كوچك خان فرستاده شده، در حالى كه بعضى ديگر علت اعزام او را تدارك مقدمات برگزارى نخستين كنگره حزب كمونيست ايران دانستهاند.(31) اگر نظر دوم را بپذيريم، جوادزاده نمىتوانسته است پيش از اعلان جمهورى گيلان در اين ولايت باشد، زيرا كه به نوشتهاى، «حزب كمونيست ايران [ كه احياناً پس از ادغام حزب عدالت در تركيب حزب كمونيست آذربايجان چنين ناميده شده و اين نامگذارى در كنگره انزلى حزب تثبيت گرديده] 12 روز پيش از آغاز كنگره، 30 نفر از فعالان حزبى را به سرپرستى جعفر جوادزاده و سلطانزاده به انزلى فرستاد...»(32) در حالى كه بين اعلان جمهورى و آغاز كار كنگره 17 روز فاصله بوده است؛ يعنى كه در اين صورت هيئت مذكور بايست 4-5 روز پس از اعلان جمهورى به انزلى وارد بشود. از آگاهىهاى موجود ديگر نيز چنين مستفاد مىشود كه به هنگام ورود واحدهاى سرخ به انزلى جوادزاده هنوز در باكو بوده است. گزارش او تحت عنوان «ورود نريمان نريمانوف» [به باكو] در شماره مورخ 17 مه 1920 روزنامه كومونيست درج گرديده و در مقاله «انقلاب ايران» او كه در شماره 23 مه آذربايجان موقت حربى انقلاب كوميتهسىنين اخبارى به چاپ رسيده، نوشته شده است كه «بنا به اخبار دريافتى انزلى و آستارا از طرف واحدهاى ارتش سرخ اشغال گرديده، انگليسىها فرار كردهاند» و همين مقاله با اين فراخوان به پايان رسيده است: «اى زحمتكشان ايران، بياييد برويم حاكم كشور خود شده، اراضى زراعتى خود را از ملاكان گرفته، با زراعت گذران كنيم.»
در مقدمه آثار منتخب ميرجعفر پيشهورى ... هم تاريخ اعزام او به گيلان روز 23 مه نوشته شده است. بنابراين مىتوان گفت كه وى پس از نوشتن مقاله مذكور است كه به سوى گيلان به راه افتاده و در اين صورت 4-5 روز پس از ورود واحدهاى ارتش سرخ به انزلى به آن جا رسيده است. ترجمه نوشته مذكور از اين قرار است:
«حزب عدالت ايران براى برپاداشتن جبهه واحد مبارزه بر ضد مرتجعان داخلى و مداخلهگران امپرياليست و ... در كشور، تلاش مىكرد. به همين منظور هم حزب با سران جنبش جنگل تماس مىگيرد و در اوايل خرداد ماه سال 23 / 1299 مه 1920، براى مذاكره با ميرزا كوچك خان هيئتى به سرپرستى پيشهورى اعزام مىدارد. مذاكرات هيئت به موفقيت مىانجامد و در اواسط ماه خرداد، يعنى در 4 ژوئن 1920، جمهورى گيلان اعلان مىگردد. م. ج. پيشهورى هم به عنوان وزير خارجه حكومت انقلابى مذكور تعيين مىگردد.»(33)
از منابع موجود چنين فهميده مىشود كه دو روز پس از پياده شدن واحدهاى سرخ در انزلى، مذاكرات بين كوچكخان و نمايندگان شوروى آغاز مىگردد. اساساً مىتوان گفت كه رابطه در بين آنها از پيش از آن شروع شده بوده است. به گفتهاى، پيش از پياده شدن واحدهاى سرخ در انزلى و عبور آنها از مرز آستارا، يك قاصد بلشويك براى گرفتن تماس با كوچكخان و گذاشتن وى در جريان امور، به جنگل فرستاده مىشود و كوچكخان نيز پس از آن، دو تن از افرد معتمد خود را، براى آگاه كردن ساكنان آبادىهاى ساحلى به سوى آستارا گسيل مىدارد. البته، اسماعيل جنگلى، برادرزاده كوچكخان، كه در نخستين مذاكرات وى با نمايندگان شوروى شركت داشته، مىگويد كه كوچكخان اين دو نفر را براى «اخذ تماس با بالشويكان» و منصرف كردن آنها از آمدن به ايران، به اين دليل كه «هجوم قواى سرخ بهانه جديدى براى توقف و مداخله به انگليسىها خواهد داد» مأموريت داده بود، ولى «مأمورين مزبور ... هنوز از اسالم طالش رد نشده بودند كه قواى سرخ به انتظار جواب جنگل نمانده و انزلى را زير آتش كشتىهاى جنگى گرفتند.»(34)
بعد از آن هم كوچكخان را كه از پنج سال قبل در جنگل پناه گرفته بود و اندكى قبل براى ملاقات با بلشويكها به لنكران رفته و دست خالى برگشته بود، به انزلى فرامىخوانند و او نيز بدون فوت فرصت به انزلى رفته، بر عرشه كشتى كورسك با هيئتى متشكل از راسكولنيكوف، اعضاى كميته عدالت و كميته انقلاب تركستان مذاكره مىكند و پس از دو روز به توافق مىرسند. به نوشته اسماعيل جنگلى نمايندگان مذكور «به ميرزا كوچكخان قول حكومت ايران را با طرز رژيم بالشويكى پيشنهاد كردند؛ ولى اين پيشنهاد مورد قبول واقع نگرديد. بعداً در نظر گرفتند حكومت مختلطى از عدالتىها و جنگلىها تأسيس شود، باز ميرزا كوچكخان اظهار داشت كه چون اعضاى كميته عدالت سالها از ايران دور و به اخلاق محيط آشنا نيستند، بايد زمام امورات دست كسانى باشد كه از روحيات جامعه باخبر و آگاه باشند.»(35)
اورجونيكيدزه، صدر دفتر كميته مركزى قفقاز حزب كمونيست (بلشويك) روس و يكى از رهبران اردوى يازدهم سرخ، كه در روز دوم با كشتى از باكو آمده بود، پس از شنيدن دلايل هم رزم قديمىاش كوچكخان، خطاب به نمايندگان شوروى گفت:
«رفقا آن چه اين مرد درست قول و باايمان مىگويد، من بىچون و چرا تصديق مىكنم و موافقت خودم را با تمام اظهارات و تاكتيكش اعلام مىدارم ... و از شما مىخواهم كه بيانات و نقشه آيندهاش را تأييد كنيد.»(36)
بعد از آن هم موافقتنامهاى 9 بندى بين جنگلىها و بلشويكها امضا مىشود كه بند نخست آن عبارت بود از:
«عدم اجراى اصول كمونيسم از حيث مصادره اموال و الغاى مالكيت و ممنوع بودن تبليغات.»
به همين علت هم بود كه پس از آمدن كوچك خان از جنگل، در دولتى كه به رياست او تشكيل يافت، تمام هشت كميسر، غيرسوسياليست و غير از حاجى محمد جعفر كنگاورى همه گيلانى بودند. سيدجعفر كميسر امور خارجى هم، بنا به بعضى ادعاها(37) نه ميرجعفر جوادزاده، بلكه سيد جعفر محسنى صومعهسرايى بوده است. م. ج. جوادزاده دو ماه بعد بود كه در دولت انقلابى تشكيل يافته به رياست احساناللهخان كميسر داخله (كشور) شد.
در مذاكرات بين كوچكخان و نمايندگان شوروى هم اگرچه از اعضاى كميته باكوى عدالت سخن رفته، به هويت آنها اشارهاى نشده است. در كميته انقلاب سرخ هفت نفرى نيز كه شب قبل از آمدن كوچك خان به رشت تشكيل شد، از حزب عدالت تنها كامران آقازاده عضويت داشته است.
گريگور يقيكيانِ مخالف با عدالتىهاى آذربايجانى در خاطرات خود تحت عنوان «هفده ماه انقلاب در گيلان» كه به صورت پاورقى در شمارههاى مسلسل پاييز 1300 خ روزنامه ستاره ايران انتشار داده، عجله كوچكخان براى ملاقات با نمايندگان شوروى را ناشى از آمدن عدالتىها به گيلان دانسته است:
«از بادكوبه نمايندگان فرقه عدالت وارد شده، آقايف و جوادزاده در كشتى مشغول به تبليغات بودند. معلوم شد انزلى [را] مركز تبليغات كمونيستى [قرار داده] و از آن جا افكار و مقاصد خود را به طرف جنوب اشاعت خواهند داد. ميرزا كوچك خان از ترس آن كه جوادزاده و آقايف و يا رفقاى ايشان رئيس انقلاب بشوند، خود به انزلى رفت. ميرزا كوچكخان از عدالتىها ترس داشت و مىخواست كه انقلاب ايران ملى باشد. ولى بعد از ملاقات با نمايندگان دولت سويت خودش هم سوسياليست شد. اگر ميرزا كوچك خان رياست انقلاب را عهدهدار نمىشد، مسلماً فرقه عدالت شروع به انقلاب مىكرد...»(38)
لازم به توضيح است كه گويا حزب عدالت از پيش از آمدن ارتش سرخ به گيلان داراى تشكيلات مخفى در انزلى و رشت بوده است. بنابه گزارش نماينده رشت در كنگره انزلى «پيش از آمدن ارتش سرخ، حزب داراى دو گروه، كه يكى 25 و ديگرى 12 نفر عضو داشته، بوده است.»(39)
در هر صورت، اندكى پس از ورود ارتش سرخ به انزلى م. ج. جوادزاده به همراه گروهى از عدالتىها به گيلان مىآيند و بلافاصله هم در انزلى مستقر شده، به گفته يقيكيان «بناى مدرسه ارامنه را تصرف كرده، در سالن بزرگ آن، هر روز مجلس موزيك ترتيب داده و اهالى را به دخول در فرقه عدالت دعوت مىنمودند. در سواحل دريا ميتينگ مىدادند، زورقچىها، صيادان و حمالها روز به روز زيادتر در فرقه عدالت داخل مىشدند... عدالتىها.... ميتينگ و تبليغات را كافى ندانسته، شروع به مسلح كردن دستجات كارگران و ملاحين نمودند. عده آنها چند روزه به سيصد نفر رسيد.»(40) آنان در همان روزها سازمانى به نام «اتفاق جوانان اشتراكى» تشكيل دادند.(41)
مدتى بعد، عدالتىها به شهر رشت رفته، ميدان فعاليت خود را وسعت بخشيدند. بنابه گزارش نماينده پيش گفته رشت در كنگره، تعداد حوزههاى شهر رشت در عرض يك ماه از دو به 10 حوزه افزايش يافت. در آن ميان فعاليت جوادزاده توجهانگيز بوده است كه يقيكيان در خاطرات خود بارها، البته به اكراه، به ميتينگهاى او اشاره كرده است. به عنوان مثال در موردى چنين مىگويد:
«هر روز عصرها، در ميتينگهاى سبزهميدان، نماينده حزب اشتراكى ايران (عدالت)، جوادزاده خلخالى كه با زبان فارسى آشنا نبود، به تركى نطق مىكرد. ولى همين كه نطق خود را با كلمه تركى يولداشلار (رفقا) شروع مىكرد، مردم كه با كمال دقت نطق فارسى زبانان را استماع مىكردند، متفرق مىشدند، ولى جوادزاده در حضور چند نفر باقىمانده به نطق خود ادامه مىداد.»(42)
به طورى كه پيش از اين مذكور افتاد حزب عدالت ايران سه ماه پيش از آمدن ارتش سرخ به گيلان در حزب كمونيست آذربايجان ادغام شده بود و بنابراين شرايط پديد آمده در گيلان به كمونيستهاى ايرانى امكان آن را داد كه به بازسازى حزب خود اقدام كنند. چنان بود كه يك ماه پس از تصرف بندر انزلى، نخستين كنگره حزب كمونيست ايران در همان شهر با شركت 71 نماينده از 22 تا 26 ژوئن 1 /1920 تا 5 تيرماه 1299 برگزار شد. م. ج. جوادزاده در برگزارى و اداره كنگره نقش فعالى داشته و به عضويت هيئت رئيسه كنگره و كميته مركزى حزب و نيز به عنوان يكى از دبيران مسئول آن انتخاب شد و در باره مسئله مطبوعات حزبى در كنگره سخنرانى كرد.
در اين هنگام مركز حزب در رشت بود. اما كنگره لازم تشخيص داد كه «به منظور توسعه سازمان تهران و تبديل آن به مركزى كه رهبريت تمام سازمانهاى حزبى را به عهده گيرد، حزب سيد جعفر جوادزاده، يكى از سازماندهان لايق خود را به زودى به تهران گسيل دارد.»(43)
مشى تئوريك پذيرفته شده در كنگره ضمن آن كه از آشفتگىهاى اقتصادى - اجتماعى جامعه ايران نشئت مىگرفت، از تأثير بينشهاى متضاد حاكم بر كمينترن نيز بركنار نبود. جوادزاده به جناج چپ حزب كه در كنگره حائز اكثريت بود، تعلق داشت. وابستگان به اين جناح انقلاب سوسياليستى را در جامعه ايران آن زمان امكانپذير مىپنداشتند. چنين بينشهاى ماجراجويانه و افراطىگرىهاى چپروانهاى ضربههاى مهلكى به جنبش گيلان وارد آورد.
در حالى كه كوچكخان با ترويج مرام كمونيستى موافق نبود، كمونيستهاى چپگرا و از آن جمله جوادزاده در اين راه چندان پيش تاختند كه موجبات نگرانى ثروتمندان و مالكان و تنفر دينداران را فراهم آوردند. چنان كه كوچكخان اين همه را برنتافته، دو هفته پس از كنگره، در روز 18 تيرماه 1299 همراه افراد خود به نشانه اعتراض رشت را ترك كرده، پس از استقرار در جنگل اعلام كرد كه «مادام كه بىترتيبىهاى جارى رفع نشوند و افراد حزب عدالت از پرخاش و ستيزهجويى و تبليغات مرامى دست برندارند، از فومن برنخواهد گشت.»(44) و برهم نمىگردد، تا آن كه سرانجام بعضى از مقامات شوروى چون مديوانى، ميكويان، گاركايتلى و بلومكين به همدستى چند ايرانى در 9 مرداد 31 / 1299 ژوئيه 1920 بر ضد جناح كوچكخان دست به كودتاى سرخ مىزنند و سه نفر از اعضاى حزب كمونيست ايران و از آن جمله م. ج. جوادازده در تركيب دولتِ تشكيل شده به سر كميسرى احسانالله خان وارد مىشوند. چند «امرنامه» به امضاى «كميسر داخله جوادزاده» كه در 18 ذىقعده 13[ 1338 مرداد 1299] صادر شده، به عنوان يادگارى از آن برهه از حيات سياسى او باقى مانده است.(45)
جوادزاده در دوره كميسرى خود نيز روزنامه كامونيست را كه از اوايل تيرماه 1299 به انتشار آغازيده بود، همچنان اداره مىكرد. متأسفانه اطلاعات كمى در باره اين روزنامه در دست است. ابراهيم فخرايى تصوير سرلوحه شماره 5 آن را كه در 12 ذىقعده 28 /1338 ايول [ژوئيه]1920- دو روز پيش از وقوع كودتاى سرخ - منتشر شده، به دست داده است. از اين سرلوحه چنين برمىآيد كه »اين روزنامه ناشر افكار كميته مركزى فرقه كامونيست (بالشويك) ايران» و مديرش م. ج. جوادزاده خلخالى بوده و «هفتهاى دو مرتبه طبع و نشر» مىشده و شعار «رنجبران تمام ممالك! اتفاق كنيد» در بالاى سر لوحهاش قرار داشته است. يقيكيان متن مقالهاى از آن را گويا به عنوان شاهدى براى نمودن ضعفهاى مضمونى و انشايى آن «بدون يك نقطه يا كلمهاى تغيير» نقل كرده است. در اين مقاله، كه احتمالاً از زيردست جوادزاده درآمده، پس از ابراز اطمينان به پيروزى جهانى انقلاب و نابودى كاپيتاليسم، از رسيدن آن به رغم تمام موانع به سرحد ايران و اين كه ميرزاكوچكخان را، كه از ترس انگليس و عاملين او در زواياى جنگل متوارى بوده، «فرصت آن داد كه در سايه جريان انقلاب از غاصب ايران و دشمن خود [انگليس] انتقام بگيرد» و ... اما او بىهيچ ملاحظهاى باز به جنگل برگشت و ... سخن رفته و وى مورد سرزنش قرار گرفته و در پايان هم ضمن ابراز اين نظر كه «هرچيزى كه بر سر راه پيشرفت آن (انقلاب) واقع مىشود، دفع آن اولين وظيفه انقلابيون است» به تغييراتى كه در ردههاى مسئولان امور صورت مىگيرد اشارت رفته، اظهار اميدوارى شده است كه مسئولان جديد «هرچه زودتر وظايفى را كه انقلاب سرخ به عهده ايشان محول مىكند، موافق تاكتيك فرقه كامونيست انجام داده، بيرق آزادى را در تمام نقاط ايران نصب و به استخلاص شرق از [چنگال] امپرياليزم جديت فوقالعاده نمايند.»(46)
در اين دوره در نتيجه افراطىگرى كمونيستهاى چپرو و ميهنپرستان آنارشيست و نيز محافظهكارى كوچكخان و متفقانش جنبش جنگل از هم شكافت و متحدان ديروزى روياروى يكديگر قرار گرفتند و در نتيجه اوضاع بحرانى پيش آمده، واحدهاى قزاق - كه رضاخان از فرماندهانش بود به گيلان حمله كردند و رشت را دوبار تصرف كردند. همين واحدها در سوم اسفند 1299 كودتا كرده، سرانجام جنبش جنگل و قيامهاى ملى ديگر سركوب گرديد و بدينترتيب زمينه لازم براى ديكتاتورى رضاخانى پديد آمد.
يك ماه پس از كودتاى سرخ در گيلان كنگره خلقهاى شرق از 9 الى 14 شهريور 1 /1299 الى 7 سپتامبر 1920 در شهر باكو برگزار گرديد. براى شركت در اين كنگره بزرگ كه در آن 1891 نماينده 37 ملت حضور داشت، يك هيئت 20 نفرى، كه جوادزاده نيز از اعضاى آن بود، در 4 شهريور از انزلى به راه افتاد. آنان در باكو به ايرانيان ديگر و از آن جمله حيدرخان عمواوغلو، سلطانزاده و ... از رهبران حزب كمونيست ايران پيوستند. توضيح اين كه 202 نفر از شركتكنندگان كنگره ايرانى بودهاند.(47)
گفتنى آن كه در جريان كنگره، در جلسات حاشيهاى از اشتباهات كميته مركزى منتخب كنگره انزلى سخن مىرفته، چندان كه سرانجام كمينترن به مداخله پرداخته، پس از خاتمه كار كنگره، پلنوم وسيع حزب كمونيست ايران با دستاندركارى شعبه شرق كمينترن برگزار شد كه در طى آن كميته مركزى انتخاب شده در غياب حيدرعمواوغلو كه به عضويت هيئت اجرايى دايمى 48 نفرى كنگره خلقهاى خاور برگزيده شده بود منحل گرديده، كميته مركزى جديدى به رهبرى او تشكيل شد. چهار نفر از اعضاى كميته مركزى اول و از آن جمله جوادزاده نيز، به عضويت كميته مركزى جديد انتخاب شدند. اما جوادزاده مواضع پيشين خود را ترك نگفته، همچنان در جناح چپرو، كه سلطانزاده در رأس آن قرار داشت، باقى ماند. اين جناح با انحلال كميته مركزى اول و كنار نهاده شدن مشى انتخابى آن مخالفت مىورزيد.
در حالى كه حيدرعمواوغلو براى برپايى اتحاد بر هم خورده در گيلان و نجات جنبش رهايىبخش ملى خود را به آب و آتش مىزد، جوادزاده در مقالهاى تحت عنوان «حزب كمونيست ايران» كه در شماره 78 (اكتبر 25 /1920 مهر 1299) روزنامه كومونيست به چاپ رسيده، كوچكخان را يك «فاناتيك اشرافپرست، كه زندگى و سعادت خود را در گرو دفاع از ملاكان و ثروتمندان مىديد» قلمداد مىكرد و شعار مىداد كه «در ايران بايد حكومت دهقانان و كارگران زحمتكش تشكيل گردد!»
بدينترتيب دستورهاى صادر شده از مراتب بالاى دولت شوروى و كمينترن و پلنوم وسيعى كه با دستاندركارى آنها برگزار شد، نه تنها نتوانست به اختلاف نظرهاى موجود در حزب خاتمه دهد، بلكه به جاى يك كميته مركزى دو كميته مركزى به وجود آمد؛ چنان كه جوادزاده در گزارش خود در يكى از جلسات كنگره سوم كمينترن كه از 2 ژوئن تا 12 ژوئيه 12 / 1921 خرداد تا 21 تيرماه 1300 در مسكو برگزار شد، از وجود دو حزب كمونيست در ايران سخن مىگويد.(48) وى در اين كنگره براساس اعتبارنامه تشكيلات شهرى تبريز حزب كمونيست ايران و به عنوان نماينده رسمى شركت كرده بود. م. ج. جوادزاده گويا پس از پلنوم مذكور ديگر به گيلان برنمىگردد و اگر هم برگشته باشد، توقف زيادى در آن جا نمىكند. نخستين اقدام حيدرعمواوغلو پس از شروع به كار به عنوان رهبر حزب، عبارت بود از انحلال كابينه احسانالله خان و كنار گذاشتن كميسرهاى كمونيست و از آن جمله جوادزاده از تركيب دولت. سلامالله جاويد كه در آن زمان به جناح حيدرعمواوغلو وابسته بوده و در عين حال با جوادزاده ارتباط شخصى داشته، مىنويسد كه «ميرجعفر جوادزاده (پيشهورى) و بهرام آقايف، كه در عضويت كميته [مركزى] باقى مانده بودند، در كميته مركزى حضور نيافتند. جوادزاده (به اتفاق على اميرخيزى) براى فعاليت به تهران اعزام شده بود.»(49)
پيشه ورى در بازجويى خود در زمستان سال 1309 در مورد شركت خود در جنبش گيلان گفته است كه:
«در موقعى كه [در] گيلان انقلاب شد بنده هم آمدم. در گيلان دو ماه داخل انقلاب بودم. در قسمت دسته احساناللهخان. بعد از دو ماه توقف در آن جا ديدم كه وضعيت جور خوبى نيست و قضيه بالاخره برخلاف منافع ملى انجام خواهد گرفت، استعفا دادم، مراجعت كردم به بادكوبه ....[چون نتوانستم وارد دارالفنون آنجا شوم] خيال كردم بهتر است بروم ايران زندگانى كنم. چون گيلان شلوغ بود و دستجات مختلفى بودند، بنده هم نمىخواستم دوباره داخل در كارهاى گيلان بشوم، بنابراين از راه خراسان آمدم به طهران. مدت دو سه ماه بىكار بودم، بعد در اداره روزنامه حقيقت به سمت مترجمى و نويسندگى داخل شدم...»(50)
و سالها بعد، در تابستان 1322 خ، زمانى كه نامزد نمايندگى مجلس شوراى ملى بود، در معرفى خود، در اشاره به مرحله مورد بحث زندگى خود چنين نوشت:
«در شديدترين دوره نهضت ملى گيلان مليون [بخوان كمونيستها]تصميم گرفتند مركز فعاليت خود را به تهران انتقال دهند و در آن جا بر عليه استبداد و ارتجاع و زورگويى مبارزه كنند. پيش از هر كسى من دَم نظر بودم. همه از من انتظار فعاليت و كار داشتند، من هم در نوبه خود ترديد به خود راه ندادم. فرونت (جبهه)ها و جنگلها و كوهها را پيموده، خود را به طهران رسانيدم. در آن جا عده بىشمارى را پيدا كرده، دست به دست آنها داده، وارد كار شدم. هنوز جنگل داشت تازه تمام مىشد، در صورتى كه ما در طهران علاوه بر سازمانهاى جدى سياسى [حوزههاى حزبى؟]شوراى مركزى اتحاديههاى كارگران را، كه اعضايش آن روز به هفت هزار نفر بالغ مىشد، موفق شده بوديم تشكيل بدهيم. شوراى اتحاديه كارگران ارگان خود را تأسيس كرد. اين روزنامه حقيقت بود. به استثناى چند مقاله، كه رفقاى آزادىخواه آن روز مىنوشتهاند، تمام سرمقالههاى روزنامه مزبور از قلم من تراوش كرده است.»(51)
وى احتمالاً در همان دوره انتشار حقيقت و يا اندكى پيش يا پس از آن با معصومه خانم مصور رحمانى خواهر زن بهمن شيدانى ازدواج كرده و در حدود سال 1304 خ از وى صاحب فرزندى داريوش نام شده است.
معصومه خانم دختر ميرزا ابراهيمخان صنيعالدوله معروف به عكاسباشى و خواهر جهانگيرخان مصور رحمانى، عكاس معروف درگذشته در 1335 يا 1336 خ است. عكاسباشى به اتفاق پدرش احمدخان صنيعالسلطنه و در ركاب مظفرالدينشاه در اروپا گردش و فنآموزى كرده و دستگاههاى فيلمبردارى و نمايش فيلم توسط پدرش و او به ايران آورده شده است. زيورالسلطان ملقب به طلعتالسلطنه، خواهر زن مظفرالدين شاه همسرش بوده و پس از درگذشت مظفرالدين شاه از دربار كنارهگيرى كرده، در ملكى كه در نزديكى كرج داشته، به كشاورزى پرداخت و بعدها براى كشاورزى به گيلان رفت و در سال 1335 ق / 1295 -96 خ، يعنى پيش از مراجعت جوادزاده به ايران، درگذشت.(52)
م. ج. جوادزاده در زمان انتشار روزنامه حقيقت جوانى بود حدوداً 28-29 ساله. وى بعد از آن هم در حدود يك ربع قرن زندگى كرد كه نزديك به يازده سال آن از 6 دى ماه 1309 تا 23 شهريور ماه 1320 به اتهام فعاليتهاى كمونيستى در زندان گذشت. پس از آزادى از زندان روزنامه آژير را از خرداد 1322 تا اواسط سال 1324 خ منتشر كرد. در همان دوره به نمايندگى مجلس چهاردهم از آذربايجان انتخاب شد و اعتبارنامهاش به تصويب نرسيد و فرقه دموكرات آذربايجان را در شهريور 1324 بنياد نهاد و به مدت يك سال از آذر 1324 تا آذر 1325 در رأس حكومت خودمختار آذربايجان قرار گرفت و سرانجام 6 ماه پس از فرار به شوروى، در جريان سانحه اتومبيل در 20 تير ماه 1326 درگذشت. بحث گسترده در باره مراحل سه گانه زندگى اين شخصيت بحثانگيز در دوران پس از توقيف روزنامه حقيقت، يعنى دورههاى پيش از زندان، زندان و پس از زندان مستلزم مجال ديگرى است.
-------------------------------------
1) آژير، ش 15( 91 آذر 1322).
2) جاويد، پيشين، صص 9-10.
3) Sahin, Iran Kommunist Partiyasinin Yaranmasi, Baki 1963,. s148. T
4) جاويد، پيشين، ص 10.
5) در مورد نوشته خبرنگار روزنامه تفليسسكى ليستوق در رابطه با اعتراض دموكراتهاى آذربايجان به تركيب دولت عينالدوله در 18 صفر 12 / 1336 قوس (آذر) 1296 ر. ك: على آذرى، شيخ محمد خيابانى، تهران: بنگاه مطبوعاتى صفى عليشاه، چ 1354 4، صص 151 -58.
6) به عنوان مثال ر. ك: تجدد، ش 19( 73 بهمن 1296)، ش 25( 84 اسفند 1296) و ...
7) رحيم رئيسنيا: «مدرسه محمديه تبريز و تدريس مشروطه»، فصلنامه گفتگو، ش 18 (زمستان 1376).
8) آذربايجان جزو لاينفك ايران، ش 1.
9) جاويد، پيشين، صص 17-8.
10) بهروز طيرانى (به كوشش)، اسناد احزاب سياسى ايران، 2 ج، ج 2، انتشارات سازمان اسناد ملى ايران، تهران 1376، ص 96.
11) آژير، ش 27( 55 مرداد 1322) جعفر پيشهورى، تاريخچه حزب عدالت، تهران: انتشارات علم، 1359، ص 9.
12) پيشين، ص 30.
13) پيشين، ص 29.
14) Sahin, Iran Kommunist ...,. 148. T
15) پيشهورى، تاريخچه عدالت، ص 29.
16) در بارهاش ر. ك: پيشهورى، تاريخچه عدالت، صص 33 -42/ جاويد، پيشين، صص 13-4/ آذربايجان جزو لاينفك ايران، ش 4.
17) پيشهورى، تاريخچه عدالت، ص 33.
18) Sahin, Iran Kommunist...,. 157.T
19) ايرانلىلارا انتباه، حريت، ش 21( 33 نوامبر 1919.)
20) حريت، ش 6( 53 مارس 1920)/ ش 21( 72 مه 1920).
21) حريت، ش 8( 54 مارس 1920).
22) حريت، ش 15( 55 مارس 1920).
23) حريت، ش 22( 39 دسامبر 1920).
24) حريت، ش 12( 24 ژانويه 1920).
25) حريت، ش 21( 72 مه 1920).
26) آذربايجان موقت حربى انقلابى انقلاب كوميتهسينين اخبارى، ش 23( 3 مه 1920).
27) آژير، ش 15( 91 آذر 1322).
28) Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan, Columbia University Press, N.Y. 1995, PP. 66 and 250.
29) پيشهورى، تاريخچه عدالت، صص 48-9.
30) آژير، ش 15( 91 آذر 1322).
31) ميرجعفر پيشهورى (جوادزاده خلخالى) سئچيلميش اثرلرى، باكو 1344 خ، ص 9 و امينزاده «كمونيست فرقهسىنين بيرينجى قورولتايى»، آذربايجان، ش مورخ 1 تير 1349.
32) امينزاده، پيشين.
33) مير جعفر پيشهورى، سئچيلميش اثرلرى، ص 10.
34) اسماعيل رائين (مقدمه)، قيام جنگل، تهران، انتشارات جاويدان، 1357، ص 134.
35) پيشين، صص 138-39.
36) ابراهيم فخرايى، سردار جنگل، چ 9، تهران: انتشارات جاويدان، 1357، ص 244.
37) پيشهورى، سئچيلميش اثرلرى، ص 9 و مهرنوش (صادق شعله)، تاريخ جنگل، ج 4، رشت: 1338، ص 34 / Azerbaycan Sovet Ensiklopedaiysi, 7. cil. S. 542.
38) گريگور يقيكيان، شوروى و جنبش جنگل، به كوشش برزويه دهگان، تهران: انتشارات نوين، 1363، ص 481.
39) ع. شميده، آزادليق قهرمانى (حيدرعمواوغلى)، باكو، 1350، ص 88.
40) شوروى و جنبش جنگل، ص 499.
41) پيشين، ص 70.
42) پيشين، ص 10، موارد ديگر، صص 445 261 231 137.
43) Iran Kommunist..., S. 195-202.
44) فخرايى، پيشين، ص 269.
45) يقيكيان، پيشين، صص 527 -28.
46) همان، صص 163-66.
47) Gilan Under Communist rule, Shakeri, p. 19.
48) شاكرى، پيشين، ج 1، ص 75.
49) جاويد، پيشين، ص 40.
50) بيات، پيشين، ص 119.
51) آژير، ش 15( 91 آذر 1322).
52) يحيى ذكاء، تاريخ عكاسى و عكاسان پيشگام در ايران، تهران: سازمان انتشارات انقلاب اسلامى، 1376، صص 113 -16.
